استفاده از لودر برای مرمت اثر تاریخی!
«تخریب» آثار باستانی با لودر آن هم به بهانه مرمت! اتفاقی است که این روزها در تپه نوشیجان، قدیمی‌ترین نیایشگاه خشتی دنیا در حال وقوع است.
مدت مدیدی است حال آثار تاریخی و میراث فرهنگی کشورمان کوک نیست البته
حال بیشترشان از کوک بودن گذشته و روبه موت هستند. این را اخباری می‌گویند که هر
روز سرخط خبرها قرار می‌گیرند و به جای آنکه حاوی مطالبی مبنی بر ثبت جهانی شدن یا
مرمت آثار تاریخی باشند تنها نکته و وجه اشتراکی که در همه آنها به چشم می‌خورد »تخریب» و
«نابودی» است؛ حال یا تخریب توسط حفاران غیرمجاز یا تخریب به علت جاده کشی، سدسازی
و انواع ساخت وساز و از همه جالب‌تر تخریب به علت مرمت!!! از جمله؛ «تخریب» نقش
برجسته سنگی «قندیل» با تیراندازی تمرینی، «تخریب»نقش برجسته ساسانی ارزشمند «سرآب بهرام» با پتک، «تخریب» نقش
برجسته داریوش بزرگ با کمک نردبان، «تخریب» کاخ کورش بزرگ در برازجان، ساخت سد گتوند
و «نابودی» شیر‌های سنگی باستانی، «تخریب» پرشتاب محوطه‌های باستانی شوش، «تخریب»
۷۰درصد آتشکده بردنکان توسط حفاران غیرمجاز و از همه جالب‌تر «تخریب»
آثار باستانی با لودر آن هم به بهانه مرمت!!! درست اتفاقی که این روزها در تپه
نوشیجان، قدیمی‌ترین نیایشگاه خشتی دنیا در حال وقوع است!
تپه نوشیجان قدیمی‌ترین نیایشگاه خشتی دنیا در ۲۰ کیلومتری شمال غرب
ملایر و ۶۰ کیلومترى جنوب شرق همدان روى تپه‌اى به ارتفاع ۳۷ متر واقع شده است که
به عصر آهن و اوایل استقرار مادها در ایران باز مى‌گردد. ارگ نوشیجان در ملایر
عنوان قدیمی‌ترین نیایشگاه خشتی و یکی از قدیمی‌ترین بناهای دنیا را به خود اختصاص
داده است. آثار فوقانى این تپه مربوط به دوره پارتها، لایه میانى از دوره هخامنشى
و آثار تحتانى که روى سازه طبیعى تپه بنا شده است از دوره مادها برجاى مانده است.
این ارگ مهمترین نیایشگاه مادها بوده و عناصر این مجموعه به عنوان نخستین الگوهاى معمارى
ایرانى در فلات قاره ایران از منحصر بفردترین و ارزشمندترین آثار تاریخى کشور
محسوب می‌شود.این بنا بر فراز تپه‌ای به همین نام قرار دارد که در سال ۱۳۴۶ به
شماره ۷۶۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و در سالهای ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۸ از سوی موسسه ایرانشناسی بریتانیا در دو فصل مورد کاوشهای باستان‌شناسی
قرار گرفت که دستاورد فعالیت‌های آن هیئت، شناسایی ۳ دوره معماری باستانی متعلق به
ماد، هخامنشی و اشکانی بود.اما طی چند ماه گذشته اقداماتی در راستای حفظ تالار
ستون دار و آتشکده قدیمی که در فضای روباز بنا قرار دارد انجام شده تا فضای بیرونی
فرسایش یافته را با کاهگل پوشانده تا با شیب بندی از تجمع آب جلوگیری شود. نکته
قابل توجه در این مرمت، ایجاد مسیری است در کنار پله‌های فلزی نصب شده در تپه که
نگرانی‌هایی را برای دوستداران آثار باستانی ایجاد کرده و آن هم نزدیکی این مسیر
به بنا و نگران کننده تر از آن خشت‌هایی که در اثر کندن و شیب دار کردن این مسیر
نمایان شده و نگرانی‌ها را دوچندان کرده است.
خشتهای نمایان شده متعلق به بنا نیست!
اما معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان در این
خصوص می‌گوید: هر چند سال یک بار برای بردن مصالح در تپه اقدام می‌شود و این موضوع
جزو لاینفک کار است که نمی‌توانیم به آن توجه نکنیم. به گفته بهرام توتونچی نیاز
است هر پنج سال یک بار جهت مرمت و جلوگیری از صدمه فیزیکی به ساختار بنا و تسطیح
بخش‌هایی که در معرض بارش باران، یخبندان و تابش آفتاب است اقداماتی انجام شود که
مستلزم حمل مصالح به بالای بناست به همین دلیل در کنار مسیر سبکی که برای ورود
گردشگران به اثر با پله‌های فلزی ایجاد شده ، مسیری هم برای این امر در نظر گرفته
شده است.
وی با بیان اینکه این مسیر حتی در سالهای ۵۴ که تپه کاوش شد، مورد
استفاده قرار می‌گرفته، می‌افزاید: حتی این مسیر زمانی که سوله‌ها هم نصب شده به
کار می‌رفت و در مقاطع مختلف کاربرد داشته است. توتونچی خاطرنشان می‌کند: باید مسیری را انتخاب کنیم تا بتوانیم به
راحتی مصالح را ببریم، زیرا حمل مصالح به سطح تپه حدود ۴۵ تا ۵۰ متر بالاتر است و تنها
مسیری که این کار می‌تواند انجام شود، همین مسیر است زیرا از نظر شیب و دسترسی به
تپه بهترین مسیر است.به گفته وی با بررسی و کاری که انجام شده در مقاطع مختلف این
مسیر انتخاب شده، زیرا در مسیرهای دیگر چون در دامنه تپه شیب خیلی شدید است و سطح
بیشتری از تپه با چرخش‌ها و پیچش‌های زیادی همراه می‌شود امکان استفاده از آنها
وجود ندارد.
توتونچی در پاسخ به اینکه آیا خشتهای نمایان شده متعلق به بناست، ضمن
تکذیب این موضوع بیان می‌کند: این خشتهای متعلق به بنا نیست و در هنگام ایجاد مسیر
چیده شده تا دامنه تپه ریزش نکند!
وی با اشاره به اینکه این مسیر نمی‌تواند آسیبی به بنا بزند، می‌گوید:
هر چند سال در مقطع ۳۰ تا ۴۰ روزه باید در این مکان مرمت انجام شود و این محدوده
برای محل مصالح ضرورت دارد و این موضوع اتفاق افتاده و کنترل شده است ضمن اینکه
همه همکاران به آن اشراف دارند.
توتونچی خاطرنشان می‌کند: این مسیر برای بردن موتور جوش، آب و سایر
مصالح ایجاد شده و راه دیگری وجود نداشته به لحاظ اینکه ساختار فیزیکی سایت را
تغییر ندهیم از این مسیر استفاده می‌کنیم.
وی با اشاره به اینکه درگذشته برای این امر از چهار پا استفاده می‌شد،
می‌افزاید: متاسفانه تلاش کردیم باز هم از چهارپا استفاده کنیم اما نتوانستیم در
روستاها چهارپا پیدا کنیم در حالی که قبلا با هزینه گزاف این کار انجام می‌شد.
توتونچی در پاسخ اینکه چرا از فضاهای دیگر که دورتر از بناست برای
ایجاد مسیر استفاده نشده، نیز می‌گوید: خاک بنا خاک دستی حفاری‌هایی بوده که سال
۵۴ انجام شده و صددرصد خاک‌ها پاکسازی شده و تا پایین دامنه تپه کاملا پیرامون را
گرفتند، اگر بخواهیم جاده‌ای در آن مسیر بزنیم به دلیل اینکه جاده زیرسازی نیست
خطر نشست وجود دارد و این مسیر یگانه مسیری است که چند صد سال است مورد استفاده
قرار می‌گیرد.
وی با اشاره به اینکه حجم مصالح بسیار بالاست و این مقوله برای اداره
میراث فرهنگی هم دغدغه است خاطرنشان می‌کند: گزینه‌های دیگر چون استفاده از جرثقیل
بازو بلند، نقاله و ریل گذاری هم مطرح بوده اما اجاره آنها هزینه بالایی دارد و یا
مشکلات خاص خود را دارد.
با وجود اظهارات و توجیهات تعجب‌آور معاون میراث فرهنگی استان همدان
از قبیل اینکه در گذشته این مسیر استفاده می‌شد، چند سوال در ذهن تداعی می‌شود؛
چرا بعد از صد سال هنوز هم باید طبق یک ایده صد ساله رفتار کرد؟ از آنجا که اثری
به این مهمی نیاز دارد هر چند سال یک بار مورد مرمت قرار گیرد آیا نیاز نیست فکری
اساسی برای حل مشکل حمل مصالح کرد؟ آیا نمی‌توان با تبعیت از سایر بناهای دیگر در
کشور الگوبرداری کرد؟ آیا استفاده از ماشین‌آلات متعدد که طی صد سال ساخته شده
کارساز نیست؟ و اگر نیست چرا با وجود پله‌های فلزی که کار را راحت‌تر می‌کند از
نیروی انسانی و چهارپا استفاده نمی‌شود؟ و… سوالاتی که یک کارشناس فرهنگی به
آنها پاسخ می‌دهد.
خشتهای نمایان شده مربوط به خود بناست
این کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به اینکه استفاده از لودر در
نزدیکی محوطه باستانی و حتی کنار سایت باستانی خیلی دردناک است، می‌گوید: اینکه
پیمانکار چنین جراتی را داشته دردناک است و جای تعجب دارد و از طرفی جسارت زیاد
این فرد را نشان می‌دهد. به گفته وی بدتر اینکه زمانی این کار صورت گرفته که
نوشیجان قرار است پایگاه شود، حال که پیمانکار این جسارت را انجام داده باید با
این پیمانکار و سایر پیمانکارانی که در سطح کشور و استان این رویه را انجام می‌دهند
برخورد قاطع شود.
این کارشناس خاطرنشان می‌کند: اگر قرار بوده لودری برده شود، حتما
باید با هماهنگی اداره میراث فرهنگی و وجود یک ناظر در محوطه صورت گیرد و این
اتفاق خوشایندی برای اداره میراث فرهنگی نیست.
وی می‌افزاید: خشتهای نمایان شده از نظر ابعاد و اندازه با خشت‌هایی
که در سازه به کار رفته همخوانی دارد و مربوط به خود بناست در حالی که ناظر حاضر
در محوطه باید کارشناس حرفه ای بوده و اشراف کامل بر باستان شناسی داشته باشد تا
وجود آثار خشتی در این مسیر بررسی می‌شد نه اینکه خراش ایجاد شود و این اتفاق
بیفتد تا خشت‌ها بیرون بزند که این یک امتیاز بسیار بسیار منفی برای سایت باشد.
وی در پاسخ به اینکه بیان شده این مسیر قبلا هم مورد استفاده قرار می‌گرفته،
اظهار می‌کند: هیچ توجیهی برای این موضوع وجود ندارد. کار اشتباه، شتباه است حال
چه قبلا انجام می‌شده چه اکنون در حال انجام شدن است.مهم این است کار اشتباهی که
در گذشته انجام می‌شده یا اکنون انجام می‌شود، دیگر برای همیشه متوقف شود. شاید در
آن سالها امکانات وجود نداشته یا اینکه کار را بلد نبودند و یا اینکه در گذشته
چیزهای دیگر اولویت داشته این توجیه منطقی نیست که اشتباهی که در گذشته انجام شده
را تکرار کنیم.مگر امروز علم پیشرفت نکرده و ابزارآلات مرمت به روز نشده که به روش
قدیمی‌اکتفا می‌کنیم و از آن بدتر توجیه هم می‌آوریم.
وی خاطرنشان می‌کند: اولین کاری که در تمام محوطه‌های باستانی و
تاریخی انجام می‌شود این است که هیچ گونه ادوات مکانیکی در آن سایت راه نداشته
باشد و هر کاری به صورت انسانی انجام شود بدون اینکه ابزار مکانیکی مانند لودر،
گلیدر و … در محوطه به کار برده شود.
این کارشناس با اشاره به اینکه چند سال یک بار محوطه تپه نوشیجان مرمت
و کاه گل می‌شود، می‌گوید: اینکه اخیرا این مسیر در کنار این اثر ایجاد شده است،
نشان از عدم تعهد پیمانکار و عدم نظارت این پیمانکار دارد در حالی‌که سالهای قبل
نیز ادوات بالا برده می‌شد و چنین مشکلاتی پیش نیامده بود که خشت نمایان شود. این
جمله که بردن مصالح سخت است توجیه مناسبی برای اینکه لودر ببرند و بنا را خراب
کنند، نیست.
وی با اشاره به بناهایی چون سایت قلعه بابک و قلعه الموت و بسیاری
آثار دیگر در ارتفاعات بلند در کشور می‌افزاید: باید بررسی کرد در این آثار با چه
شرایطی مصالح بالا برده می‌شود سپس از آنها الگوبرداری کرد.
این کارشناس با بیان اینکه عدم دسترسی آسان به بالای بنا و ساخت و
سازها بخشی از هویت این اثر تاریخی است می‌گوید: اینکه بردن مصالح به بالای این
تپه سخت است و به راحتی نمی‌توان مصالح را بالا برد خود قسمتی از هویت این سایت
است و نشان می‌دهد در دوره‌ای که مادها کار می‌کردند دسترسی به سایت آسان نبوده
است پس نمی‌توان به خاطر راحتی یک اثر باستانی را تخریب کرد.
وی با تاکید بر اینکه نباید کار به هر طریقی انجام گیرد، می‌گوید: می‌توان
از چهارپا برای این امر استفاده کرد که این به تعهد فرد و نظارت اداره میراث بر می‌گردد.
این کارشناس میراث فرهنگی در ادامه خاطرنشان می‌کند: در تمام
پروژه‌های استانی که توسط میراث فرهنگی در محوطه‌های مختلف باستانی انجام می‌گیرد
وجود یک کارشناس و نظارت مستمر وی الزامی و ضروری است ضمن اینکه حتما قبل از هر
کار عمرانی و اجرایی باید کار کارشناسی دقیق در قبال هویت آن سایت از نظر مطالعات
باستان شناسی انجام گیرد و اهمیت تشخیص یک کارشناس بسیار مهم است. کاری که در
نوشیجان باید بررسی می‌شد و اینکه امکان وجود چنین سازه یا خشتی در دامنه وجود
داشته باشد یا خیر با چندگمانه و ترانشه ساده قابل تشخیص بود.
وی می‌افزاید: در مجموع برای استانی که اقدام اساسی در قبال جذب
گردشگر انجام می‌دهد و تلاش می‌کند برخی آثار چون نوشیجان را ثبت جهانی کند انجام
این کارها جای نگرانی دارد و لازم است از بزرگانی که در بخش مطالعات میراث فرهنگی
در استان حضور دارند بیشتر استفاده کنیم و از کسانی که در روند کارهای پژوهشی
مناسب‌تر و در ایران شناخته شده تر هستند بیشتر استفاده شود و اگر قرار است آثاری
ثبت جهانی شود و میراث تاریخی کشور را داشته باشیم هیچ موقع نباید هیچ آسیبی به
آنها برسد حتی اگر سطحی باشد.
بعد از تحریر: اینکه یکی از اقدامات در راستای حفظ آثار ارزشمند کشور
مرمت و بازسازی این بناهای ماندگار است تلاشی ستودنی است اما اینکه این اقدامات
چقدر کارشناسی شده و علمی است تا آسیبی به بناها وارد نشود نیازمند توجه و اهمیت
بسیار بالایی است به ویژه در بناهایی که برای ثبت جهانی مطرح می‌شوند. اگر قرار
باشد در هر بار مرمت یک اثر تاریخی چندصدساله که یک لرزش برای ویرانی‌اش کافی است
هربار لرزه لودر و ضربه‌های کوبنده چکش برقی و… بی‌مهابا بر پیکره‌شان وارد شود
دیگر چه نیازی به درس و کنکور و دانشگاه و هزینه برای خواندن رشته مرمت آثار
باستانی وجود دارد؟! کاش کمی‌هم به فکر امانتی‌هایی باشیم که امروز به ما به ارث رسیده و فردا ما آنها
را به ارث خواهیم گذاشت. بی‌شک ما در قبال میراث تاریخی کشورمان مسئولیم حال چه
کار راحت و کم‌هزینه‌ای باشد چه کار سخت و پرهزینه‌ای….
