ضوابط طراحی نما و اصول نماسازی – قسمت اول
از طریق طراحی، نبوغ ایرانی در زمینه زیبایی بصری، رساترین بیان خود را در طول تاریخ یافته است. برای ذهن غربی در سده دوازدهم میلادی واژه هایی مانند «تزیین» و «نقش و نگار»، اغلب حاکی از چیزی کم اهمیت است. در معماری، بی شک شکلهای ساده و پر حجم ارزش خاص خود را داشت، ولی در عین حال، زیر ساختهایی برای تزیینات فراهم می آورد. آرایش می تواند شکل معماری را رونق بخشید و در عین حال در طراحی ناب، خود یک دستاورد زیباشناختی باشد. ماهیت نمادی فطری در طراحی ایرانی که با حرمت تصویر انسان و سایر تصاویر طبیعی همراه است، نقش و نگار ایرانی را از جدیت و دقتی برخوردار ساخته که در فرهنگ غربی ناشناخته است.
به خاطر استعداد زیبا شناختی فراوانی که با چنین جدیتی بر روی نقش و نگار متمرکز شده، بررسی توأم با همدلی در جزئیات آن ضروری است. در هیچ معماری دیگری، نقش و نگار یک چنین رکن زنده و خلاقی را نداشته است.
نبوغی برای آرایش درخشان و نیرومند، یکی از جنبه های سفالگری پیش از تاریخ در این منطقه بود و پیرایه های مجللی که در قدیمیترین توصیفات از بناها به آنها اشاره شده با پژوهشهای باستان شناسی، مورد تأیید قرار گرفته است.
در واقع بناهای مهم همه اعصار در ایران که با رنگ می درخشد، اغلب مزین به رنگ مینایی یا نقاشیهای دیواری با برخوردار از گچبریهای برجسته یا طرحهای بدیع آجر چینی و کاشیکاری است.با آغاز عصر اسلامی، در تاریخ آرایشهای معماری و رابطه ساختمان با آرایش آن، فصل تازه ای آغاز شد.
در سنت رنگ و طرح، که به آرامی به حد رشد می رسید، در مقام بخشی اساسی از هنر ساختمان، مایه های قدیمی دوباره پدیدار گشت. کشف و به کارگیری مصالح و فنون تازه در هیچ جای دیگر با یک چنین ذوق و آگاهی همراه نبود .
انواع نما سازی
تنوع ظاهری ساختمانهای اطراف ما بر اساس انتخاب نوع مصالح نما، نحوه نماسازی و ابعاد و تناسبات است. عوامل مختلفی در انتخاب نوع مصالح مؤثرند. از آن میان می توان از موارد زیر نام برد :
- عملکرد ساختمان
- محل قرارگیری، اقلیم و محیط اطراف ساختمان
- مصالح موجود و در دسترس – دانش نیروی انسانی
- مسائل اقتصادی
در نماسازی ساختمانها از نماسازی با سنگ، آجریا صفحات پیش ساخته بتنی استفاده می شود . همچنین با توجه به تنوع نماهایی چون دیوار پوشهای شیشه ای، دیوارپوش از فلزات رنگین غیرآهنی یا لعابدار و یا نماهای اندود شده با گچ و سیمان، ترکیبی از همنشینی موزون انواع مختلف آنها در کنار یکدیگر نیز رایج است.
آجر به عنوان مصالحی برای نماسازی
آجر در سراسر خاور نزدیک باستان یک مصالح ساختمانی پذیرفته شده بود، چون خشت دست ساز تخت، مقارن هزاره سوم پیش از میلاد در ایران ابداع شد. ناهای بزرگ هخامنشی بیشتر از سنگ تشکیل می شد و بناهای ساسانی، گاه از سنگ تراشیده، و اغلب از لاشه سنگ بوده است. در شیوه های ساختمانی آنها فن ساختمانهای آجری به کار رفته است. برای انتخاب آجر از سوی ایرانیان دلایل خوبی وجود دارد (صرفنظر از کمپایی الوار):
- به اندازه سنگ پایدار است.
- ارزانتر است.
- سرعت اجرا را افزایش میدهد.
- در اکثر نقاط قابل دسترسی است.
اینها کیفیاتی است که تجربه اندوزان را برای دستیابی به کامپایی نهایی تشویق کرد. برای ایجاد حجم، برای حل ابتکاری مسائل ساختمان، یا برای امکانات فطرى زینتی، آجر مزایای زیادی داشت که ایرانیان با توجه به ماهیت مصالح آن را کاملا مناسب یافتند. با این وجود، هرچند آجر کاربرد عمومی داشت، امکانات تزیین آن در نماسازی تا استقرار عصر اسلامی به خوبی مورد بهره برداری فرار نگرفت ؛ زیباییهای بالقوه أجره از قبیل اقسام رج چینی ، گره سازهای زینتی، بافتهای حصیری طرح گود و برجسته چینی تنها در سده دهم میلادی بود که به صورت سنجیدهای تحقق یافت.استفاده از آجر به نمای کلی هر بنا، کیفیات ویژه ای میبخشد، و سادگی و همچنین تداوم مناسبی به ساختمان می دهد.
آجرهای پخته رنگهای مختلفی از زرد کمرنگ و زرد گل اخرایی و زرد متمایل به قرمز تا رنگ خاک دارند. به هر صورت، آجر نما باید به خوبی پخته شده باشد تا بتواند شرایط سخت محیطی را به خوبی تحمل نماید. در یک نمای وسیع دقت در به کار بردن آجرهای یک دست از نظر رنگ، نقش اندازه و همچنین اباد بندکشی از اهمیت زیادی برخوردار است.
نماسازی با آجر
آجر: انواع آجر را به شرطی که حائز شرایط زیر باشد، می توان برای نماسازی به کار برد – خوب پخته شده باشد و از برخورد آنها به هم صدای زنگ ایجاد شود
- در برابر یخبندان مقاوم باشد.
- بیش از ۱۸ درصد رطوبت به داخل خود جذب نکند
- یک دست و یک اندازه باشد.
- حداقل ۱۵۰ کیلوگرم بر سانتیمتر مربع بار فشاری را تحمل کند.
برای این منظور از آجرهای فشاری، ماشینی و ماسه آهکی استفاده می نماییم. ب- ملات: نوع ملات مصرفی برای نماهای با آجر فشاری، ملات با تارد ۸: ۱: ۲ (یک پیمانه سیمان پرتلند، ۲ پیمانه آهک شکفته و الک شده و ۸ پیمانه ماسه شسته) یا ملات ماسه سیمان ۱۰۶ است. به علت جذب کم دوغاب به داخل آجر ماشینی ملات مصرفی، ماسه سیمان ۱:۵ انتخاب میشود. برای بندکشی باید از ملات ماسه بادی و سیمان با نسبت حجمی ۱:۴ استفاده کرد.
نماسازی با آجرگری
نماسازی با آجرگری با استفاده از آجرهای ماشینی که هیچ گونه تغییری در ابعاد آنها به وسیله تراش یا تیشه داری حاصل نشده باشد، صورت می پذیرد . نماهای با آجر فشاری بهتر است که پس از چیده شدن به صورت تو پر بند کشی شوند. (به منظور جلوگیری از نفوذ رطوبت به داخل آجر از طریق بند آجرچینی.)
نماسازی با آجر تراش و آبساب
به منظور دستیابی به ابعاد یکدست و نمای پرداخت شده، قشر نازکی از سطح آجر فشاری به کمک تیشه داری تراشیده و با سمباده نصب شده بر روی تخته چوبی پرداخت می شود. میزان تراش جانبی این نوع آجرها عملا کمتر از نصف ضخامت آجر است ولی در هر حال میزان تراش نباید از عمق بندکشی کمتر باشد. صحت زوایا و میزان تراشهای جانبی باید به وسیله گونیای مخصوص کنترل شود. در تراش آجرها باید دقت شود که سه قسم أجر برای مصارف کله، راسته و نبش تهیه شود.
نماسازی با آجر ماشینی
در نماسازی با آجرهای رسی و ماسه آهکی که بدون تیشه داری اجرا می شوند، ضخامت ملات باید در تمام رجها یکنواخت بوده و اجرای آن از دقت کافی بهره مند باشد.
اجرای نماسازی با آجر
نماسازی با آجر به دو صورت زیر انجام می پذیرد :
– نماسازی و دیوار ساختمان همزمان اجرا می شود: در این حالت باید آجرهای نما به صورت کله و راسته چیده شوند تا ضمن مشارکت در تحمل بارهای وارده بر دیوار پیوستگی لازم بین آجرهای نما و آجرهای پشت کار تأمین شود. در این روش، لازم است ابعاد آجرهای نما برابر ابعاد آجرهای پشت کار باشد .
– اجرای نماسازی پس از اتمام دیوار چینی: چنانچه آجرهای نما پس از اجرای قسمتهای بار برچیده شوند، باید برای تأمین پیوستگی نما و قسمتهای باربر از اتصالات فلزی استفاده کرد.
در شکل ۱-۱۰ یک نمونه جزئیات اجرایی به منظور اتصال آجرچینی نما به سازه ساختمان به منظور انتقال وزن و نیروها نمایش داده شده است.
– جزییات نحوه اتصال أجرنما به اسکلت ساختمان. به نحوه اتصال سازه و أجرنماسازی دقت نمایید. در صورت لزوم، آجر باید در آب خیسانده شده، و بلافاصله به کار رود. این عمل به منظور جلوگیری از آلونک آجر در داخل آجرچینی انجام می شود. ضخامت بندهای افقی برای آجرکاری نما نباید از ۱۰ میلیمتر کمتر و از ۱۲ میلیمتر بیشتر شود. پخش ملات در آجرکاری نما باید به کمک شمشه ملات صورت گیرد. آجرکاری با ملات ماسه سیمان یا باتارد باید پس از گرفتن ملات به مدت حداقل سه روز مرطوب نگهداشته شده، و از خشک شدن آن جلوگیری شود.
آن قسمت از نماهای آجری که با خاک تماس مستقیم و دائم خواهد داشت، باید با آجری ساخته شود که خاصیت جذب رطوبت خیلی کم داشته باشد، در این گونه موارد به غیر از استفاده از آجرهای ماشینی توپر، می توان از مصالح دیگری مانند سنگ نیز استفاده کرد.
نقوش مختلف نماسازی با آجر
هنر نماسازی با آجر در قرون متمادی در ایران مورد تجربه قرار گرفته و معمار ایرانی این هنر را به حد اعلای زیبایی و وقار به کار گرفته است. در روش دوم نماسازی با آجر، که به طور جداگانه و بعد از استخوان بندی بنا ساخته می شود، می توان طرحها و نقوش بدیعی به وجود آورد.
در شکل ۲-۱۰ یک نمونه دیوار تمام آجری با اصطلاحات مربوطه دیده می شود. در دیوارهای با نمای آجری چنانچه مصالح مناسبی انتخاب شود، سالهای متمادی در برابر هوازدگی مقاومت می نماید .
اصطلاحا به این نوع نما تیغه تناس می گویند. ۱- دست انداز، ۲- سرپایه ۳- هره، ۴- تیغه تناس، هگلویی، ۶- هره خنچه ای، ۷- پالومه، ۸- کلاغ پر، ۹- هشت گیر
