بناهای بومی نواحی مرکزی ایران
ابتکار عمل معماران، به طرز حیرت آوری در انواع بناهای سنتی ایران دیده می شود. پیش از شروع به بررسی چند گونه از ابنیه بومی مناطق مرکزی ایران، نیاز به دو تعریف روشنگر می باشد. همانطور که بنای « به معنی کلماتی است که توسط مردم ناحیه ای مورد استفاده قرار می گیرد؛ مراد از » زبان بومی « نیز بناهایی است که به دست مردم هر محل ساخته می شده است.
این بناها که در نواحی خاصی » بومی ساخته می شدند، گاهی شکل معماری ویژه ای می یافتند. زبان معماری هر سرزمین به سنت بومی و شیوهٔ گزینش پیشرفت های مختلف علمی در طول زمان بستگی دارد. به جز خصوصیّات عمومی معماری در ایران، عوامل مهم تأثیر گذار در معماری بومی آن، عبارتند از: فرهنگ، اقلیم و مصالح ساختمانی محلی. در اینجا به معرفی اجمالی سه نوع از بناهای بومی نواحی مرکزی ایران می پردازیم.
برج های کبوترخان (کبوترخانه)
در اواخر سدهٔ یازدهم ه.ق تعداد زیادی برج کبوترخان در منطقه اصفهان وجود داشته است. اکنون فقط تعداد کمی از آنها باقی مانده است. هدف از برپا کردن آنها، جمع آوری فضولات کبوتران بوده که بهترین کود برای کشاورزی محسوب می شده است. ضمن اینکه در ساختن باروت تفنگ نیز از آن استفاده می کردند. درهمان زمان که کاربرد اصلی کبوترخانه های اروپا تولید گوشت بود، در ایران به دلیل حضور آنها در اطراف گنبدها و مناره های مذهبی و امام زاده ها خوردن گوشت آنها جایز شمرده نمی شد.
در این بناها ابتکاری شگفت آور در حل مشکلی عمده به کار رفته است. و آن فراهم آوردن بیشترین شمار لان ههای کبوتر با کمترین مقدار مصالح ساختمانی بوده است، این کار با شبکه های آجری یا خشتی به صورت پیش و پس نشسته اجرا شده است. نمونه های عمومی برج ها به شکل مدوّر و استوانه ای ) بود هاند.
آب انبارها
یکی از پژوهشگران ایران شناس ١ معتقد است که: نیروی تخیّل و هوشمندی ایرانی در بهر هگیری از حداقل آب موجود، در بیابان ها، چنان بی رقیب بوده که خدمت کشور ایران در راه پیشبرد فنون علمی وابسته به کشاورزی، منحصر به فرد شمرده شده است. )تصویرشمارهٔ ۴۸ ۲( این در حالی است که در سرزمی نهای دیگری چون استرالیای مرکزی، یا بیابان های آمریکای شمالی که دارای شرایط اقلیمی یکسانی، با خاک های خشک مرکز ایران بوده اند، کشاورزی قابل توجهی به وجود نیامده است.
گفتنی است که جمع آوری و نگهداری آب، فقط به یاری تجربه اندوزی طولانی، امکان پذیر م یباشد. در ایران نظام احداث قنات از دورهٔ داریوش اول رواج داشته است. لازم به ذکر است که هم اکنون خوانده می شوند. بعضی از » کار ایرانی « در آفریقا » صحرا « قنات های مورد بهره برداری درجنوب آب انبا رها را در مسیر قنات ها می ساختند. قدیمی ترین آثار برجای مانده از آب انبار ها با پیدایش اولین تمدن های ایرانی هم زمان است. هر آب انبار از چند قسمت تشکیل می شده است.
مخزن آب انبار: چاله ای گود نشسته و غالباً مدوّر بوده که روی آن با گنبدی پوشیده می شده است. بدین ترتیب از تبخیر و گرد و غبارگیری آب جلوگیری به عمل می آمده و در ضمن آب را خنک نگه م یداشته است. گنجایش این مخزن به تناسب جمعیّت محل، تعیین می شده است. پاشیر: محل انتهای شیب آ بانبار و حدوداً یک متر بلندتر از کف آب انبار بوده است.
- برای دسترسی به آب، پلکانی دراز با تاق گهواره ای
- از سطح زمین تا محل انتهای شیب آ بانبار و پاشیر احداث می شده است
سردر آب انبار: درگاه ورودی به آ بانبار بوده، که معمولاً تاق بندی زیبایی داشته است. آب انبارهای واقع در نواحی بسیار گرم و کناره های کویر غالباً مجهز به بادگیرهای جانبی بود هاند، تا آب را تا حد ) ممکن خنک و مطبوع نگاه دارند.
بادگیر :هواکش ساده ای بوده که در بناهای نواحی گرم و بیابانی از پایین تا ارتفاع کمی بالاتر از بام را فرا م یگرفته و هنگام وزیدن باد، کار دستگاه تهویه را انجام م یداده است.
سرنوشت خانه هایی که انباری می شوند
