دانشنامه ساخت و ساز

اولین معمار ایرانی کیست؟

به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران، دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار نقطه عطفی در معماری و شهرسازی ایران محسوب می شود. در این دوره به علت مسافرت های مکرر ناصرالدین شاه به کشورهای خارج و متعاقب آن توسعه ارتباطات جامعه سنتی ایرانی با دنیای مدرن غرب و مظاهر تمدن آن، دگرگونی هایی در تمام زمینه های اجتماعی و فرهنگی صورت می گیرد که معماری نیز از آن مبرا نیست. در حقیقت دوره سلطنت ناصرالدین شاه را می توان سرآغاز تحولات گوناگون در بینش و سپس فرم و ساختار معماری ایران درنظر گرفت.

همچنین تقریبا از همین زمان است که نظام سنتی حرفه معماری در ایران تغییر می یابد و با ورود نخستین فارغ التحصیلان رشته معماری که در خارج از کشور تعلیمات آکادمیک را پشت سرگذاشته بودند، ترسیم نقشه های ساختمانی و استفاده از نقشه به عنوان یک زبان فنی و تصویری بین المللی، برای اولین بار در معماری کشور مطرح می شود.

اولین معمار ایرانی
اولین معمار ایرانی

برای اغلب معماران شاید این سوال مطرح باشد که اولین معمار تحصیلکرده ایرانی که نقشه های ساختمانی را به صورت امروزی ترسیم می کرده، چه شخصی بوده است؟ با توجه به اینکه مدارس معماری در کشور ما سال ها بعد از کشورهای غربی تاسیس شدند و پیشینه تاسیس مدارس معماری در کشور ما به دهه ۱۳۰۰ خورشیدی بر می گردد، برای یافتن اولین معمار تحصیلکرده ایرانی، باید در بین اولین گروه فارغ التحصیلان ایرانی خارج از کشور جست و جو کرد.

اطلاعات بیشتر: 

در ضمن این جست و جو به اولین مهندس معمار ایرانی برمی خوریم که در فرانسه در رشته معماری و طراحی صنعتی فارغ التحصیل شد و مواد درسی که گذراند، دقیقاً با دروس امروزی دانشکده های معماری مطابقت دارد. آثار او نیز دقیقا از روی نقشه های مدرن (پلان، نما، مقطع و پرسپکتیو) ساخته شده است. این شخص میرزا مهدی خان شقاقی نام داشت که می توان او را با اطمینان اولین معمار تحصیلکرده ایران دانست.

وی جزو اولین گروه دانشجویان ایرانی بود که از سوی ناصرالدین شاه قاجار جهت تحصیل در رشته های مختلف به خارج از کشور اعزام شدند. میرزا مهدی خان شقاقی در سال ۱۳۶۳ هجری قمری مطابق با ۱۲۲۳ خورشیدی (۱۸۴۴ میلادی) در تهران متولد شد و پس از چند سال تحصیل در مکتب «سرخانه» و مدرسه جدیدالتاسیس دارالفنون در سال ۱۲۷۶ هجری قمری مطابق با ۱۲۳۶ خورشیدی (۱۸۵۷ میلادی) به سبب روابط خانوادگی به دستور شخص ناصرالدین شاه با اولین هیات دانشجویان ایرانی به پاریس اعزام شد و بعد از اتمام تحصیلات متوسطه و اخذ گواهینامه مهندسی معماری از مدرسه عالی نورمان سوپریور دوپاریو دانشکده معماری (آرشیتکتور) پاریس در سال ۱۲۴۳ شمسی (۱۸۶۴ میلادی) به ایران بازگشت.

مخارج تحصیلی او به موجب گزارش میرزا ملکم خان به ناصرالدین شاه بالغ بر ۳۰۰ تومان شده بود. میرزا مهدی خان مهندس بعد از دو سال تحصیل مقدماتی به پاریس آمد و پس از شش ماه امتحان ورودی را گذراند و وارد اکول سانترال دزآرت اما نوفاکتور (مدرسه مرکزی هنر و صنایع ساخت) شد و بعد از سه سال با دیپلم مهندس راه و پل سازی فارغ التحصیل شد. خاطرات میرزامهدی خان شقاقی که به کوشش حسینقلی خان شقاقی به چاپ رسیده است، در بردارنده نکات مهم و جالبی از نظام آموزشی معماری در آن دوره است برای مثال مهدی خان می نویسد که دانشجویان می بایست برای ورود به سال دوم پروژه عملی نقشه مریض خانه ای را به طور کامل ترسیم کنند که او در نقشه های ارائه شده وضعیت اتاق های بیماران و ملاحظه حفظ الصحه، مخزن آب و رختشوی خانه و حمام و اتاق های اطباء و جراحی، آشپزخانه و نماهای این بنا و نمایش باغ و غیره را طولی کشیده بوده است که به هنگام اجرا توسط مفاطعه کار، نیازی به حضور مهندس آرشیتکت نباشد.

همچنین در بخش دیگری از خاطرات او در مورد شیوه آزمون معماری در آن زمان آمده است که کاغذ نقشه کشی می بایست روی تخته های مخصوص با یک ذرع و نیم طول و سه چارک عرض چسبانده شود و پس از اتمام آن می بایست ورقه کاغذ را از روی تخته ها بردارند و امضا کنند و با یک شرح مبسوط راجع به آن تسلیم ممتحن کنند که او نیز جزء به جزء آن را رسیدگی می کرد و نمره می داد تا درجات فضل هر یک از دانشجویان معلوم شود. میرزا مهدی خان شقاقی بعد از بازگشت از فرانسه با مشکلات خانوادگی متعددی روبه رو شد و مدت های زیادی را بدون شغل و با وضع مالی اسفناک سپری کرد و تا ۱۵ سال کسی برای کار طراحی ساختمان به او رجوع نکرد.

کار به جایی رسید که مجبور شد به صورت عمله روزمزد به طور ناشناس در ساختمان های خصوصی مشغول به کار شود، تا اینکه روزی در سر ساختمانی، وزیر امور خارجه وقت به طور اتفاقی او را دید و به سبب شناختی که از پدر مهدی خان داشت، او را حضور ناصرالدین شاه برد. میرزا مهدی خان شقاقی طی ملاقاتی که با ناصرالدین شاه در بیرون شهر داشت، به دستور او ساختمان قصر فیروزه را طراحی کرد، اما به دلیل نپذیرفتن دخل و تصرف های شاه در طرح، این کار از او گرفته شد. البته قصر فیروزه با نقشه او ۵-۴ سال بعد به اتمام رسید که اکنون هم ساختمان آن باقی است. او در سال ۱۲۹۷ هجری قمری به مقام نیابت دوم وزارت خارجه منصوب شد و در زمان وزارت خارجه ناصرالملک نیابت اول را به او محول کردند.

میرزا مهدی خان شقاقی به خاطر خدماتش در وزارت امور خارجه به لقب ممتحن الدوله نایل شد و بعدها نیز نشان تمثال ناصرالدین شاه را به او اهدا کردند. اولین معمار تحصیلکرده ایرانی در سال ۱۲۹۹ شمسی در سن ۷۶ سالگی درگذشت. برخی از آثار معماری میرزا مهدی خان شقاقی عبارتند از: وزارت خانه های جدید در اطراف میدان ارگ که ساخته نشدند. عمارت بهارستان و مسجد ناصری (سپهسالار) به سفارش مرحوم سپهسالار، عمارت معتمدالسلطنه (میرزا ابراهیم).

عمارت و باغ سید عبدا… پسر سید موسی تفرشی در خارج از دروازه قزوین. عمارت قوام الدوله ثانی در گوشه لاله زار (شامل چهار حیاط و دو عمارت اندرونی و دو عمارت بیرونی مجاور هم و یک حمام بزرگ با دو بخش عمومی و خصوصی) پله اصلی عمارت ناصرالملک که با همان نقشه ساختمان بهارستان اجرا شد. عمارت مسکونی سعدالدوله که دارای پلکان معلق بود، عمارت میرزا سعیدخان موتمن الملک انصاری (وزیر امور خارجه وقت)، عمارت حسام السلطنه (ابوالنصر میرزا). عمارت محمدولی خان سپهسالار تنکابنی در چهارراه لاله زا و ساختمان جدید سفارت ایران در استانبول در زمان سفیرکبیری میرزا حسین خان سپهسالار که در موقع بازگشت از استانبول به ایران طراحی شده است. 

 

۲ اثر تاریخی در فارس مرمت می‌شوند

مطالب پیشنهادی

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا