دانشنامه ساخت و ساز

روش های اجرای تزئینات معماری ایران

مقدمه 

معماری ایران زمینهٔ پرورش، شکل گیری و تکامل هنرها و فنون بسیاری را فراهم نمود. هرکدام از این فنون به گونه ای معماری ایران را آراسته اند ومعماران توانسته اند به یاری آنها به اهداف متعالی معمارانهٔ خود دست یابند. در این معماری هیچ کاری تنها به خاطر تزئین انجام نم یپذیرفت، بلکه در پس هر عنصر تزئینی دلیلی فنّی، کاربردی و یا متعالی وجود داشت. در ادامه چند نمونه از روش های اجرای تزئینات به اختصار توضیح داده خواهد شد.

 

 

کاشی کاری

اوّلین نمونه های آجر های لعاب دار در چغازنبیل دیده شده است. استفاده از کاشی از زمان هخامنشیان  و ساسانیان رواج داشته و در دوران اسلامی این هنر به اوج خود رسیده است. در میان هنرها و فنون، کاشی کاری هنر ممتازی است، که گوناگونی و تنوّع بسیاری دارد. این تنوّع در قالب پنج گروه بزرگ کاش یکاری، می باشد. که عبارت اند از: کاشی تراشیده )معرّق(، کاشی درهم )معقّلی(، کاش یزیررنگی، کاش یهفت رنگی و کاش یکاری با کاشی نره. در اینجا شرح کوتاهی از چند نوع متداو لتر آن را می آوریم.

 

کاشی کاری
ایوان شمالی مسجد امام اصفهان

 

کاشی معرق

کاش یکاری به شیوه معرّق اندکی پس از رواج کاشی یک رنگ در معماری ایران از دوره سلجوقی مورد استفاده قرار گرفت. در این نوع کاش یکاری قطعات ریز کاشی را که به شکل ها و رنگ های مختلف مطابق طرح و نقشه بریده شده، کنار هم م یچینند. این نوع از کاشی کاری در ابتدا در کنار قطعات گچ بری به کار می رفت. اوج هنر کاش یکاری معرّق، متعلّق به اواخر دوره ایلخانی، دورهتیموری و صفوی م یباشد. بناهایی چون مسجد شیخ لطف الله، مسجد امام، مسجد جمعه اصفهان و مدرسه چهار باغ از شاهکارهای این سبک کاش یکاری م یباشند. 

 

کاشی هفت رنگی؛

در این نوع ابتدا خش تها را کنار هم م یچینند، طرح را روی خشت هایی که از پیش رنگ زمینهٔ طرح روی آنها داده شده است، نقاشی می کنند. خشت های رنگ آمیزی شده را در کوره گذاشته، لعاب می دهند. پس از پخته شدن، رنگ ها ظاهر می شوند و کاشی ها را در جای  مورد نظر قرار م یدهند. این روش در اواخر دوره تیموری رواج یافت.

کاشی هفت رنگ
مسجد امام اصفهان

کاشی درهم  یا معقلی

 از کنار هم قرار گرفتن بریده هایی از کاشی با رنگ های ساده، در کنار بریده هایی از آجر، طرح های هندسیگوناگونی را شکل می دهند که کاشی چون نگینی در میان آجرچینی به کار گرفته می شود. از کهن ترین نمونه های آن در مناره مسجد جامع دامغان و برج خواجه اتابک کرمان قرار دارد . 

 

گچ بری

از گذشت ههای دور، گچ بری به صورت کنده کاری و برجسته کاری از اجزای مهم تزئینات معماریبه خصوص در کا خها بوده است. در بعضی مواقع از گ چکاری و نقّاشی در کنار هم استفاده م یکردند.اولین نمونه های آن در دوران اشکانی دیده شده است. دیوارهای بناهای ساسانی که اغلب لاشه سنگ و برخی آجری بود، گچ کاری ضخیمی داشته است. گچ به دلیل شکل پذیری فراوانش مورد توجّه هنرمندان ایرانی بوده است. مزّیت گچ بری ایرانی در وهلهٔ اول طراحی آن است. از اوایل دوران اسلامی، گچ بری در ادامه هنرمندی معماران ساسانی تکامل زیادی یافته بود ولی از اواسط سدهٔ پنجم هجری توجه به آجرکاری رونق گرفت. این درحالی است که، حتّی با اوج گرفتن آجرکاری، بازهم گچ بری های ب ینظیری در تزئین بناهای دوران اسلامی در جاهای مختلف دیده می شود. به عنوان نمونه در سراسر داخل بنای گنبد علویان مربوط به سدهٔ ششم هجری، با گ چبرهای برجسته پوشیده شده است.  نمونهٔ بارز دیگر از هنر گچ بری محراب اُلجایتو در مسجد جامع اصفهان می باشد.

گچ بری
گنبد علویان همدان

آجر کاری

استفاده از خشت خام در جوامع اولی ه بشری معمول بوده است. در ابتدا برای پختن غذا و نان در کنار خشت ها آتش روشن م یکردند و پس از مدتی دریافتند که خش تها مقاوم تر شده است، یا بعد از آتش سوزی های قبایل در درگیری های قبیله ای مختلف، متوجّه می شدند که، خانه های خشتی باقی مانده بادوا متر شده است. به همین دلیل فنّ پختن خشت و تبدیل شدن آن به آجر رواج یافت. از اولین نمونه های بناهای ساخته شده با خشت خام می توان از چغازنبیل نام برد که روکش بنا را جهت مقاومت بیشتر از خشت پخته ساخته اند.

از صدر اسلام آجر را برای تزئین هم به کار م یبردند و با آن روی سطوح مختلف جلوه های دلنشینی از نور و سایه در نماهای بناها پدید می آوردند. اوج این فن در مقبرهٔ امیر اسماعیل سامانی در بخارا مربوط به قرن سوم هجری می باشد که سطوح داخلی و بیرونی این مقبره با نقوش زیبای آجری پوشیده شده است

آجر کاری
مقبرۀ امیراسماعیل سامانی در بخارا

آجرکاری و گچ بری در ایران و در بناهای ب ینظیر برج های خرقان و یا مناره مسجد جامع دامغان بیان کنندهٔ مهارت و استادی مسلمانان در به کارگیری مواد مختلف برای ارائه جلوه های سه بعدی است. عمق بخشیدن ب نقوش آجر و گچ جهت ایجاد بیشترین تنوّع و عمق بین طرح اصلی نقش و پس زمینهٔ آن از ویژگی های نقوش ایرانی است.

سنگ کاری یا حجاری

در معماری ایرانی، بناهای سنگی زیبایی وجود دارد، که در آنها از سنگ به دلیل مقاومت و پایداری زیاد در حجّاری ها، نقش برجسته ها، مجسمه ها و در اجزای بنا مورد استفاده قرار گرفته است. شاهکار ساختمان سنگی ایران مجموعه بناهای تخت جمشید است. نمونهٔ برجستهٔ دیگر تا قبستان در کرمانشاه میباشد، که ایوان هایی در دل بدنه ای از سنگ طبیعی کوه احداث شده اند. این ایوان ها دارای تزئینات و کنده کاری های زیبا در جلو و دیوارهای جانبی و انتهایی می باشند. در معماری ایرانی دیوارها به جز در مناطقی که سنگ به دلیل کمیابی بسیار گران بود، پی و بنیاد سنگی داشتند. برای پی ریزی بناها، معمولاً زمین را م یکندند و این کار در مورد بناهای عادی معمولاً به عمق پنجاه سانت یمتر انجام می شد و در خصوص آثار مهم و بلند چون گنبد قابوس تا یازده متر می رسید.

سنگ کاری
شبستان مسجد وکیل شیراز در دورۀ زندیه

 

 

 

 

 

مطالب پیشنهادی

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا