هویت از دست رفته!

 مشهد با جمعیت تقریبی سه میلیون نفر، دومین کلانشهر بزرگ ایران پس از تهران است، می‌توان گفت که این شهر حدود ۵۲ درصد از جمعیت استان خراسان رضوی را به خود اختصاص داده است. بافت فرسوده حدود ۸ درصد و سکونتگاه‌های غیررسمی نیز ۱۳ درصد مساحت کنونی کلانشهر مشهد را تشکیل می‌دهند. به واسطه وجود حرم مطهر امام رضا (ع) مشهد را پایتخت معنوی ایران می‌نامند و معماری شهری آن قاعدتا باید هویت اسلامی ایرانی داشته باشد اما ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه و ناهماهنگ در این کلانشهر و برج سازی‌هایی بعضا برگرفته از سبک غربی در میان ساختمان‌های کوتاه، با این هویت بیگانه به نظر می‌رسند؛ به‌طوری که امروز معماری شهر مشهد در هیچ اسلوب خاصی نمی‌گنجد و ارمغان این ناهماهنگی در ساخت‌وسازهای شهری، معماری آشفته شهر مشهد است.

 

هیچ تعریف خاصی برای معماری مشهد وجود ندارد

در همین رابطه موسس و عضو هیئت مدیره و دبیر انجمن صنفی انبوه سازان مسکن و ساختمان خراسان رضوی با انتقاد از وضعیت فعلی ساخت‌وسازها در شهر مشهد، گفت: متاسفانه نه در ساخت‌وسازهای مشهد و نه در ساخت‌وسازهای شهرهای دیگر ایران، هیچ تعریف خاصی در بخش معماری وجود ندارد. معماری جاری در شهر مشهد جدا از طراحی و معماری کل کشور نیست و در مشهد هم عمدتا از همان روش های رایج در کلانشهرهایی مثل تهران، تبریز و… پیروی می شود.

به گفته غلامعلی ثنایی فیض آبادی، اصول معماری و شهرسازی برای هیچ یک از شهرهای ایران تعریف نشده است. حتی در شهری مثل اصفهان که معماری دوران صفویه و اسلامی برقرار است، طرح‌های امروزی را همگون یا در امتداد با طرح‌های قبلی پیش نبرده‌اند. البته ممکن است که در برخی از نماهای ساختمان‌ها از آجر استفاده کنند ولی المان‌های معماری در هیچ کدام از شهرهای کشور تعریف نشده است.

 

 انبوه سازان سیاستگذار نیستند

وی در پاسخ به اینکه انبوه سازان چه نقشی را می‌توانند در بهبود شهرسازی ایفا کنند، گفت: سازندگان، طراح یا تعریف کننده معماری نیستند. آن‌ها طرح‌های دریافت شده را اجرا می‌کنند. حتی اخیرا که در جلسه شورای شهر مشهد از عدم فعالیت انبوه سازان در  زمینه معماری انتقاد شد، ما عنوان کردیم که انبوه سازان در موضع سیاستگذار شهری و معماری نیستند. این وظیفه شورای شهر است که از مجموعه‌های برنامه‌ریز یا سیاستگذارانِ متشکل از معماران و اساتید دانشگاهیِ مرتبط با رشته معماری، مسئولان سازمان نظام مهندسی، شهرداری و اعضای شورای شهر، کارشناسان اجتماعی، فرهنگی و اقتصاددانان دعوت کند تا تعریف جامع و کاملی در خصوص معماری شهر ارائه کنند. 

ثنایی با بیان اینکه با تعریف ضوابط برای معماری هر شهر و اعلام این ضوابط معماران نیز راه خود را پیدا می کنند، افزود: در چنین شرایطی مجموعه سازندگان می‌توانند در قالب طرح‌های اصولی ارائه شده از سوی معماران، کار خود را با یک خلاقیت حساب شده با مبانی مشخص معماری و مدنیت یک شهر مقدس پیش ببرند.

این انبوه ساز در خصوص سهم انبوه سازان در ساخت‌وسازهای مشهد گفت: انبوه ساز مدیری است که تعریف پروژه و سرمایه‌گذاری می‌کند و طرح خود را از طراح می‌گیرد و با استفاده از تخصص عوامل اجرایی خود، ساختمان می‌سازد و به بازار عرضه می‌کند. مجموعه ساختمان‌های حجیم و بزرگ مشهد بر حسب نیاز شهر (با رویکردهای سکونتی، اداری، تجاری و خدماتی) توسط انبوه سازان یعنی سازندگانی انجام می‌شود که عضو انجمن یا در ارتباط با انبوه سازان هستند.

 

 نبود قوانین بازدارنده و اقدامات خودسرانه مالکان

ثنایی همچنین اضافه کرد: انبوه سازان و توسعه‌گران شهری بر اساس مجوزهای صادره از طرف شهرداری و سازمان نظام مهندسی اقدام به ساخت‌وساز می‌کنند و خارج از ضواط تعریف شدۀ این ارگان‌ها، نمی‌توانند به صورت خود خواسته و مستقلا فعالیتی در این حوزه انجام دهند.

از دیدگاه برخی کارشناسان، فقدان قوانین بازدارنده، نبود پشتوانه قانونی لازم در برخورد با تخلفات ساختمانی و نیز زیاده خواهی برخی سازندگان، موجب این ناهماهنگی در ساخت‌وسازهای شهری و آشفتگی معماری در مشهد شده است. همچنین عدم برخورد به موقعِ مراجع ذیصلاح با شهروندان منجر به اقدامات خودسرانه برخی مالکان و سازندگان شده که نتیجه این غفلت در بروز یکباره ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه و ناهماهنگ متجلی شده است.

 

نیمی از ساخت‌وسازها در اختیار سازندگان خرد

حال پرسش این است که سازندگان غیرمتخصص چه نقشی در ساخت‌وسازهای شهر مقدس مشهد دارند؟

در همین راستا ثنایی با انتقاد از فعالیت سازندگان خرد در این کلانشهر اظهار داشت: سازندگانی که در حجم بالا سرمایه گذاری می‌کنند قطعا از متخصصان، طراحان، سازندگان، محاسبان و گروه مهندسی متخصص در پروسه ساخت بهره می‌برند. آن‌ها حداقل برای حفظ سرمایه خود هم که شده به دنبال خطاهایی مثل اعمال سلیقه شخصی نمی‌روند. اما سازندگان کوچک و خرد که بطور سلیقه‌ای و خارج از ضوابط موجود می‌سازند، لطمات بسیاری به معماری و شهرسازی مشهد وارد کرده‌اند.

به گفته وی، بر اساس آماری که در سال ۹۲ در شهر مشهد ارائه شد، ۴۷ درصد پروانه‌های صادر شده مربوط به ساختمان‌های حجیم و بالای ۵ هزار متر بوده و بیش از ۵۰ درصد این پروانه‌ها مربوط به ساختمان‌های نسبتا کوچک در حد سه یا چهار طبقه است که به علت گستردگی در سطح، بسیار به چشم می‌آیند که همین امر تاثیرات مخربی بر معماری و شهرسازی مشهد می‌گذارد.

 

 رواج بلند مرتبه‌سازی

ثنایی همچنین در پاسخ به اینکه ساخت‌وسازهای شهر مشهد تا چه حد مطابق با اصول یک شهر مذهبی است، گفت: از آنجایی که مرتفع‌سازی به لحاظ جلوگیری از گسترش شهر در سطح، نیاز هر شهری از جمله مشهد است، در این شهر بنا بر نیاز جامعه شهری به مرتفع سازی روی آورده‌اند. 

وی افزود: اگر قرار بر این بود این روش ادامه پیدا کند، یعنی روشی که طی چند دهه اخیر باعث شد شهر مشهد گسترش زیادی در سطح پیدا کرده و کلیه زمین‌های زراعی اطراف خود را ببلعد، ضرر و زیان‌هایی که به آینده شهر، طبیعت، محیط زیست و… وارد می‌شد به قدری زیاد بود که دیگر راه جبرانی برای آن باقی نمی‌‎ماند. بنابراین کسانی که به این چالش در شهر مشهد اهمیت می‌دادند، به ساخت ساختمان‌های بلند مرتبه روی آوردند تا نیاز به ساختمان‌های مسکونی، تجاری، خدماتی، اداری و… را تامین کنند.

مدیرعامل شرکت آثار طوس در عین حال اظهار داشت: البته در این میان اگر معماری مشهد به گونه ای تعریف شود که در آن وظیفه طراح، سازنده و… مشخص شود، تعریف مورد نظر ما از یک کلانشهر مذهبی، تحقق پیدا می‌کند. اما تاکنون هیچ تعریفی مشخص نشده و اعلام نشده که در اطراف حرم مطهر باید چه تیپ ساختمان‌هایی طراحی شود. یک مشاور طرحی کلی ارائه می‌دهد و معمار دیگری نیز طبق سلیقه خود طراحی انجام می‌دهد، بدون اینکه توجهی به بافت پیرامون حرم و رابطه فرهنگی و مذهبی مجموعه این محیط با حرم مطهر داشته باشد. این در حالی است که باید هر چه از این مرکزیت مذهبی دورتر می‌شویم، مناطق دیگر هم به شکلی ارتباط فرهنگی و معماری خود را با این مرکزیت مذهبی حفظ کنند.

 

 غفلت از مرکزیت مذهبی

در چهل پنجاه سال اخیر مشاوران شهری مشهد صرفا طرح جامعی را بر اساس کلیاتی تعریف کرده‌اند اما در قالب این تعریف به ساختار، فرم ساختمان‌ها و رابطه آن‌ها با سمبل این شهر یعنی مرقد علی ابن موسی‌الرضا توجه نشده است. طرح کلی شبکه‌بندی اولیه شهر، با دید و مرکزیت حرم مطهر طراحی شده بود اما بعدها با گسترش ارتباطات و شبکه‌بندی‌های شهر و تعریف مراکز شهری دیگر، از این مرکزیت غفلت شد و برای همخوانی دادن ساختمان‌هایی که در این شبکه‌ها و محورها احداث شد، تعریفی صورت نگرفت.

ثنایی با بیان این مطلب افزود: برای نمونه ابتدا در مورد تراکم‌های ساختمان‌های شهر مشهد در محلات و نواحی مختلف شهری محدویتی قائل شدند اما بعدها به علت هجوم جمعیت به این شهر به عنوان دومین شهر بزرگ مهاجرپذیر کشور و لزوم ایجاد امکانات لازم برای سکونت و اشتغال آن‌ها این موضوع کمرنگ شد. در حالی که اگر در این زمینه بر اساس معماری مرتبط با تقدس این شهر اقدام می شد، بسیار عالی بود.

 

ضربه‌ای عظیم بر هویت مذهبی شهر

در همین راستا محمدرضا رییسی یکی از کارشناسان حوزه ساخت‌وساز و مسلط به قوانین و مصوبات نظام مهندسی ساختمان نیز گفت: در حال حاضر ساخت برج و ساخت‌وسازهایی که در کلانشهر مشهد در حال اجراست، ضربه بزرگی به هویت مذهبی شهر زده است. این در حالی است که حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) هویت شهر مشهد است و از همین رو باید به معماری اسلامی-ایرانی در ساخت‌وسازها توجه شود.

 رییسی افزود: طرح جامع و تفصیلی مشهد مربوط به دوران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است، از همین رو اجرای اصول ساختمان‌سازی در این شهر متعلق به زمانی است که مشهد تنها ۵۰۰ هزار نفر جمعیت داشت.

وی با بیان اینکه مشهد در زمینه برج سازی و صدور پروانه ساختمان‌های بیش از ۲۵ طبقه، رتبه دوم کشور را دارد تصریح کرد: از جامعه مهندسان ساختمان استان خراسان رضوی که بعد از تهران بیشترین تعداد را نسبت به استان‌های دیگر دارد، انتظار داریم نسبت به حفظ و هویت کلانشهر مذهبی مشهد چاره اندیشی کند.

رییسی با انتقاد از اجرای اصول ساختمان‌سازی چهار دهه قبل در شهر سه میلیون نفری مشهد، خاطر نشان کرد: این رویکرد باعث بروز بسیاری از تخلفات در امر ساخت‌وساز شده است.

وی در خصوص راهکار پیشنهادی برای ساخت‌وسازهای اصولی و حفظ هویت معماری ایرانی مطابق با یک شهر مذهبی، گفت: تدوین طرح‌های تفصیلی و جامع جدید برای شهر مشهد به منظور جلوگیری از ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه و حفظ هویت معماری ایرانی-اسلامی شهر ضروری است.