یادداشت

دکتر علی بیت اللهی (عضو هیات علمی و مدیر بخش زلزله و خطر پذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی):

فرونشست به لبه بحران رسیده است

فرونشست زمین یک پدیده آرام و تدریجی است، این پدیده به گونه ای نیست که در لحظه ای خاص به مرز وقوع ناگهانی مانند اثر زلزله یا انفجار بمب ساعتی ولو خاموش رسیده و تخریب بار بیاورد، اما فی الواقع، شروع و استمرار جریان رخداد بطئی و آرام فرونشست زمین، خود، خسارت بار و زیان آور است و چون در مقیاس ناحیه ای وسیع تاثیرگذار است، بنابراین یکی از زیانبارترین مخاطرات است.

دکتر علی بیت اللهی
دکتر علی بیت اللهی (عضو هیات علمی و مدیر بخش زلزله و خطر پذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی):

در توضیح میزان نرخ فرونشست و مقادیر بیشینه آن باید گفت که در واقع میزان فرونشست در یک محدوده وسیع دارای یک عدد ثابت نیست از مقادیر بیشینه در نقاط میانی پهنه فرونشستی به مقادیر کمینه در حواشی آن پهنه میل می کند. به عنوان مثال، در جنوب غرب تهران در یک گستره ای با ابعاد ۳۰ کیلومتر در ۱۰ یا ۱۵ کیلومتر، یعنی یک ناحیه بیضوی شکل با طول ۳۰ کیلومتر و عرض ۱۰ یا ۱۵ کیلومتر، این پدیده در حال رخداد است و نرخ آن در همه نقاط این گستره محاسبه می شود، به طوری که هر قدر به قسمت مرکزی این پهنه نزدیک می شویم عدد نرخ فرونشست زمین بیشتر می شود. فرم و شکل محدوده فرونشست شبیه فرم کاسه ای است که هرچه به مرکز می رویم عمق سطحی آن گودتر و بیشتر می شود. با این توضیح، نرخ فرونشستی که برای جنوب غربی تهران ۲۵ سانتیمتر در سال مطرح می شود، به این صورت نیست که در همه تقاط پهنه ای که فرونشست اتفاق می افتد و گسترش زیادی هم دارد، همان مقدار و عدد ثابت ۲۵ سانتیمتر باشد. نرخ فرونشست زمین که در چند پژوهش منتشر شده حدود ۲۵ سانتیمتر اعلام شده، عدد درستی است که تیم کارشناسی ما هم در سال گذشته در پژوهشی که انجام شد به عدد نرخ فرونشست ۲۴ سانتیمتر در سال رسید. باید ذکر کرد که این عدد در واقع مقدار بیشینه فرونشست زمین است، یعنی ماکزیمم مقدار زون فرونشست که در نواحی مرکزی پهنه فرونشستی هم واقع می شود و به سمت حاشیه های زون شناسایی شده به صفر می رسد. انحنایی در سطح زمین را در ذهن تان تصور کنید که قسمت وسطی انحنا ۲۵ سانتیمتر در سال نشست می کند و به حاشیه ها که می رسد کم می شود تا به صفر می رسد. اما طول این گستره بسیار زیادتر و همان طور که توضیح داده شد تا ۳۰ کیلومتر هم می رسد و بر همین اساس فرونشستی که به تدریج و به صورت بطئی در حال رخداد است، ما احساس نمی کنیم مگر آنکه آثار و عوارض سطحی آن نمایان شود که این آثار و عوارض بسیار مخرب و آسیب رسان هم هستند. فرونشست در بدو شروع، عوارض سطحی خاصی نشان نمی دهد، اثر مخرب فرونشست زمین را همانند انباشته شدن چربی در درون رگ های خونی بدن انسان می توان تصور کرد که در ابتدای امر چون آثار مشهودی ندارد، به آن توجه آنچنانی هم نمی شود ولی استمرار این فرآیند مسلما عوارض زیانبار و گاه غیرقابل بازگشتی را دارد. ما در کشور ایران به دلیل خشکسالی های ممتد از یک طرف و استفاده بی رویه از آب های زیرزمینی از طرف دیگر، بعد از گذشت چند دهه مسلما به مرحله ای بحرانی رسیده ایم. در این مرحله که عوارض سطحی فرونشست زمین نیز خود را آشکار می سازد، سطح زمین شکاف های عجیب و خوفناک و خطرزایی پیدا کرده است. نمونه ای از این عوارض سطحی را در جنوب دشت ورامین و در زمین های زراعی می توان مشاهده کرد که گاه مشاهده شده که حتی کشاورزی داخل چنین شکاف هایی افتاده است. زمین دهن باز می کند و آب زراعی را می بلعد و مساله آبیاری زمین کشاورزی را تحت الشعاع قرار می دهد. در منطقه اشتهارد زیر دکل های برق شکاف هایی با پتانسیل فروریزش ناگهانی ایجاد شده، در اصفهان و در محدوده شهری زیربناهای تاریخی تحت تاثیر قرار گرفته و دچار ترک خوردگی شده اند. همان طور که توضیح داده شد، ما در بازه زمانی خاصی از نظر کنترل فرونشست زمین قرار گرفته ایم، نرخ فرونشست به شرایط و مقادیر حدی و بحرانی رسیده است. لایه های زمین بر اثر فرونشست، متراکم و فشرده می شوند اما از هم باز نمی شود، در برخی نواحی که زون فرونشست در محدوده خاک های واگرا یا در مرز کوه و دشت واقع می شود، زمین دچار شکاف می شود. باید ذکر کرد که در این چند سالی که موضوع فرونشست زمین روی میز مدیران و مسوولان آمده و درخصوص این پدیده بحث ها و گزارش های مفید و تاثیرگذاری هم می شود، یکی از دلایلش این است که فرونشست متاسفانه در سرزمین ما به مرز بحرانی خودش رسیده است و آثار مخرب آن کم کم نمایان می شود.

نکته ای را که نباید هرگز از یاد برد، این است که فرونشست زمین، یک پدیده غیرقابل برگشت است. فرونشست در لایه های آبرفتی زمین که پیش تر آبدار هم بوده اند، منجر می شود که خلل و فرج خاک بسته شود، خاک فشرده شود و در ادامه این روند، آب های سطحی و آب های حاصل از نزولات جوی، دیگر داخل لایه های آبرفتی زیر سطح زمین جذب نشده و به صورت رواناب هایی تنها در سطح زمین جاری می شوند، در پی این فرآیند، مواد مغذی روی خاک که در طول میلیون ها سال ایجاد شده اند، ظرف مدت بسیار کوتاهی از بین می روند. نتیجه این روند «مرگ آبخوان» و از بین رفتن کشاورزی و زراعت و باغداری در زمین های حاصلخیز این مرز و بوم خواهد بود، دشت های ما کم کم به کویر لم یزرع تبدیل شده و عوارض اجتماعی و اقتصادی شگرفی دامنگیر کشور خواهد شد. لازم به ذکر است که در ۶۰۹ منطه آبی کشور با وقوع پدیده فرونشست مواجه هستیم که در برخی از آن نواحی نرخ فرونشست زمین به مرز بحرانی رسیده است. بسیار واضح و روشن است که اگر همین روند ادامه دار باشد و تلاشی برای بهبود شرایط صورت نگیرد، کلیه دشت های کشور در آینده ای نه چندان دور، دچار بحران کم آبی و تعدادی از آنها سیمای کویری به خود خواهند گرفت. موضوع فرونشست به طور قطع با پایین رفتن سطح آب سفره های زیرزمینی مرتبط است، بنابراین ضرورت دارد تا تمامی تلاش ها و اقدامات کنترل فرونشست زمین منجر به کنترل مصرف آب زیرزمینی شود، آب های زیرزمینی که از طریق چاه های عمیق و نیمه عمیق بیرون کشیده می شود و بخش اعظمی از آن هدر می رود.

برای کنترل فرونشست زمین، قدم اول این است که چاه های غیرمجازی که به طور غیرقانونی و کنترل نشده و بی رویه هم از آب استفاده می کنند، مسدود شوند، تعداد این قبیل از چاه ها در استان های مختلف کم نیست، به عنوان نمونه، در استان تهران طبق آمار های موجود حدود ۵۰ هزار حلقه چاه حفر شده، تعدادی در حدود ۳۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز هم وجود دارد که بی محابا آب را بیرون می کشند. این چاه های غیرمجاز، مخفیانه در داخل باغات و مزارع و گاه شب هنگام حفر شده اند. اقدام مهم دیگر که می تواند در کاهش میزان مصرف آب و درنتیجه کاهش نرخ فرونشست زمین موثر باشد، صرفه جویی در میزان مصرف آب در بخش کشاورزی است. این کار با مدیریت کشت و زرع در بخش کشاورزی و با مسوولیت وزارت جهاد کشاورزی قابل انجام است. وقتی که در نواحی کم آب، محصول کشاورزی با «نیاز آبی» بالا کاشته می شود، به طور طبیعی، آب بیشتری از سفره آب زیرزمینی بیرون کشیده می شود، در اغلب اوقات نیز، آب استحصالی به مراتب بیشتر از حد مجاز تعادل بیلان سفره آب زیرزمینی است، در چنین شرایطی واضح است که سطح آب زیرزمینی پایین می رود و به تبع آن سطح زمین هم فرونشست می کند. کار مهم دیگری که با هدف مقابله با فرونشست زمین، وزارت جهاد کشاورزی باید به آن رسیدگی کند، اصلاح سیستم آبیاری زمین های کشاورزی است. سیستم آبیاری غالب در بیشتر زمین های کشاورزی و باغات کشور، روشی بسیار قدیمی و بسیار نامناسب است. در روش مرسوم آبیاری غرقابی، از یک گوشه مزرعه آب رها می شود تا به قسمت دیگر مزرعه برسد، برآورد شده است که در چنین شیوه ای، حدود هفتاد تا هشتاد درصد آب هدر می رود. این شیوه آبیاری اگر اصلاح شود، نیاز کشاورز به آب هم کمتر و در نتیجه آب زیرزمینی کمتری استحصال می شود و در نتیجه فرونشست زمین هم کنترل می شود. اقدام مهم دیگر برای کنترل فرونشست که با مسوولیت وزارت نیرو قابل انجام است و مطمئنا راهکار بسیار موثری هم هست، تغذیه مصنوعی سفره های آب زیرزمینی است. در این روش، در فصول پرآبی نسبی که نیاز به آبیاری مزارع کشاورزی هم کم است، آب های حاصل از نزولات جوی و رواناب ها و جریانات سیلابی به سمت گودال هایی که با شیوه های مهندسی محاسبه و حفر شده اند، هدایت می شوند و در این گودال ها، آرام آرام به زیر زمین نفوذ می کنند که منتج به تغذیه سفره آب زیرزمینی و جلوگیری از افت سطح آب و در نتیجه کنترل فرونشست زمین می شود.موارد مذکور از جمله اقدامات مدیریتی است که البته به صورت رضایت بخشی بنا به دلایل مختلف که مهم ترین آن عدم احساس و لمس پدیده فرونشست زمین توسط مسوولان مرتبط، به صورت ساختاریافته و منسجم انجام نشده است. اینجانب به عنوان کارشناس مرتبط با موضوع ناحیه ای از کشور را سراغ ندارد که شیوه های اجرایی کنترل فرونشست زمین در آنجا به صورت پایلوت اجرا و نتایج اقدامات ارزیابی شده باشد. اقداماتی که در برخی کشورها مانند ژاپن و امریکا اجرایی شده و نرخ فرونشست روندی نزولی پیدا کرده است. بنا به باور نگارنده، کارهای انجام شده در کشور برای مقابله با بحران فرونشست زمین اقدامات ملموسی نیستند و به عبارتی «سرعت فرونشست زمین از سرعت کارهای انجام شده، بیشتر است.» ضرورت ویژه دارد تا کلیه مدیران، مسوولان و مسوولان رده بالای کشور به عواقب سوء فرونشست زمین که در پهنه های وسیعی از سرزمین ایران در حال وقوع است پی برده و برای مقابله با آن سرمایه گذاری جدی و نه کلامی به عمل آورند. فرونشست زمین اگر از حدود بحرانی خود که الان با آن مواجه شده ایم، گذر کند، غیرقابل بازگشت خواهد بود و مسلما فرزندان ما میراث دار سرزمینی درخور زیست مناسب نخواهند بود. مسوولیتی خطیر بر دوش همه ماست تا در یک پروسه جدی و پیوسته اقدامات بنیادینی با هدف صیانت از سفره های آب های زیرزمینی و کنترل روند فرونشست زمین به عمل آوریم.

مطالب پیشنهادی

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا