تب ایمنی و لرز زمین

ایران ما آبستن حوادث طبیعی است، زلزله، خشکسالی، آتش سوزی و سیل بیشتر از همه بلایا شناخته شده اند و بااین وجود دست وپایمان هنوز بسته است و اگر روزی یکی از این ۴ اتفاق روی بدهد، تسلیم بودنمان در برابر آن ها قطعی است. حتما بهرام عکاشه، استاد زلزله شناسی دانشگاه تهران را می شناسید، همانی که همواره به سخنانش استناد می شود و از بی دفاع بودن و ناتوانی شهرها و روستاهای کشور در مقابل زلزله سخن می گوید و از پایتختی که، ظرفیت وقوع زلزله های ۷ و ۸ ریشتری را دارد، او بارها اعلام کرده اگر روزی در تهران یا هر کلان شهر دیگری، زلزله ای بزرگ رخ بدهد، قادر به انجام هیچ اقدام دفاعی نخواهیم بود. ما همین چندسال پیش از زبان «عکاشه» شنیدیم که  روستاهایمان با زلزله ۵ ریشتری و شهرهایمان با لرزشی ۶ ریشتری ویران می شوند و اگر زلزله ای ۸ ریشتری تهران را بلرزاند، پایتخت برای ماه ها تعطیل خواهد شد.

زلزله تهران یک حادثه بین المللی

ما می دانیم که شمالی ترین و جنوبی ترین قسمت های پایتخت و مناطق میانی، گسل های مهم و فعالی دارد که طبق آخرین مطالعات، هر ۳ هزارتا ۳۵۰۰ سال یک زلزله به بزرگی ۷ ریشتر در گسل شمال تهران رخ می دهد و آخرینش برمی گردد به ۳۲۰۰ سال قبل. بنابراین به قول «مهدی زارع»استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی که پیش تر این موارد را در میان گذاشته، «گسل شمال تهران در آن پنجره زمانی قرار دارد که می تواند زلزله ای به بزرگی ۷ ریشتر را نشان بدهد و وقوع آن در هرلحظه از امروز تا ۵۰ سال دیگر ممکن است. در مورد سایر گسل ها ازجمله گسل «پردیسان»، بعضی از متخصصان و کارشناسان آن را یکی از گسل های بزرگ شمال تهران می دانند و براساس شواهد امروزی و مطالعات و پژوهش های سه بعدی، دارای شکستگی هایی است و باید به عنوان یک گسل فعال و لرزه زا تلقی شود، البته گسل های «جنوب تهران»، «ری» ، «ایوانکی» و «کهریزک» هم توانمند هستند.» پس با این تفاسیر، جای تعجب دارد که ما بار جمعیتی خود را روی گسل ها، جایابی و فعال کرده ایم! اسماعیل نجار، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور از تهران به عنوان کلان شهری با گسل هایی متعدد نام برده که اگر خدایی نکرده بعضی از این گسل ها فعال شوند، متاسفانه طبق مطالعات جایکا، کار پیچیده و سخت خواهد شد. اگر زلزله ای با قدرت تخریب بالا بیاید ما در تهران یک حادثه بین المللی را شاهد خواهیم بود.

بعید هم نیست که چنین باشد، چون بر سکوی یکی از زلزله خیزترین کشورهای دنیا جا خوش کرده ایم، زلزله به حدی بیخ گوش ماست و به قدری سایه به سایه مان ایستاده که روزی نیست که گوشه ای از این سرزمین نلرزد وعده ای را هراسان نکند. بااین وجود، ما آماده رویارویی با زلزله نیستیم، نه اکنون و نه هیچ وقت دیگر! اگر روزی اسیر خشم زمین شویم، باید دوباره زیر آوارها بمانیم و اجساد دوست و آشنا را از زیر سنگ و آجر بیرون بکشیم، این را تجارب زلزله های گذشته به ما نشان می دهد، پس دعا کنید که زلزله نیاید، البته اگر بیاید فقط طبق طبیعتش عمل کرده، لرزش هایی که ذاتشان ویرانگری است، اصلا زلزله ها چه کوچک و چه بزرگ کار خودشان را می کنند و راه خودشان را می روند و از قوانین زمین فرمان می گیرند، اما این ماییم که آماده نیستیم و هیچ وقت هم نبوده ایم، بنابراین کاملا مشخص است که عملکرد ضعیف سازمان ها و نبود تفکر مبتنی بر مدیریت بحران که اجرا نشدن آیین نامه مقاوم سازی ساختمان ها در برابر زلزله از مثال های مشهود آن است، باعث آسیب پذیر شدن کشور در مقابل زلزله می شود و طبق اظهارات رئیس سازمان مدیریت بحران، اقدامی به منظور پیشگیری صورت نپذیرفته است.اسماعیل نجار تاکید کرده، «براساس قانون جدید بحران، ۵ هزار میلیارد تومان برای پیشگیری پیشنهاد داده ایم که تنها با ۳۰۰ میلیارد تومان آن موافقت شده است و این در حالی است که همه فریاد پیشگیری سر می دهیم، ولی بودجه آن را ۳۰۰ میلیارد تومان از ۵ هزار میلیارد تومان تخصیص می دهیم و با این بودجه طبیعی است که آن هماهنگی و انسجام لازم برای مدیریت بحران و پیشگیری از بحران به وجود نمی آید.»

مخرب ترین زمین لرزه های کشور

بدون تردید زلزله بخشی از هویت و واقعیت روزمره زندگی ماست، نمی توان نادیده اش گرفت و حواس ها را به سوی موضوعات دیگری پرت کرد. ما زمین لرزه های بزرگی را پشت سر گذاشته ایم، زلزله ۴/۷ ریشتری رودبار و منجیل در استان گیلان که حتی  زنجانی ها و تهرانی ها و قزوینی ها و اردبیلی ها و اهالی آذربایجان شرقی هم آن را احساس کردند. سال ۱۳۶۹ در آخرین روز بهار رخ داد، درست وقتی که عقربه های  ساعت از ۳۰ دقیقه بامداد گذشته بود. زلزله ای که ۳۵ تا ۳۷ هزار جان باخته و ۵۰ تا ۶۰ هزار مجروح و حدود نیم میلیون بی خانمان بر جای گذاشت. سال ها قبل تر از آن، زمین لرزه بوئین زهرا با شدت ۷.۶ ریشتر در سال ۱۳۴۱ سبب شد ۱۰ هزار نفر جانشان را از دست بدهند.  سال ۱۳۴۷ لرزشی ۷.۴ ریشتری دشت بیاض در خراسان را لرزاند و باعث وبانی مرگ ۱۰ هزار و ۵۰۰ نفر و تخریب ۶۱ روستا بود و باز در سال ۱۳۵۱ هم منطقه قیر در استان فارس با وقوع زلزله ای به قدرت ۶.۹ ریشتر، چهار هزار نفر را به کام مرگ کشاند. در سال ۱۳۵۶ خورگو در استان هرمزگان لرزشی ۷ ریشتری را تجربه کرد و به مرگ ۱۲۸ نفر منجر شد. زلزله طبس نیز سال ۱۳۵۷ با شدت ۷ ریشتر، ۱۹ هزار و ۶۰۰ کشته برجا گذاشت و تخریب ۱۶ روستا را در پی داشت. سال ۱۳۵۸ شهرستان قائن در خراسان جنوبی ۱۳۰ نفر براثر زلزله ۱/ ۷ ریشتری جان باختند. سال ۱۳۶۰ در سیرچ استان کرمان، زمین لرزه ای با قدرت ۷.۴ ریشتر به وقوع پیوست و حاصلش، یک هزار و ۳۰۰ نفر کشته بود و تخریب۸۵ درصدی شهر. بعدازآن هم باز زمین لرزید و در سال ۱۳۷۶ زلزله ای با قدرت ۳/۷ریشتر اتفاق افتاد و یک هزار و ۵۰۰ نفر کشته بر جای نهاد. در سال ۱۳۸۱ آوج در استان همدان براثر زمین لرزه ای ۶.۶ ریشتری با چند صد کشته و مجروح و خسارات بسیار مواجه شد.

زلزله بم هم که در فاجعه بار بودن سرآمد است، سال ۱۳۸۲ با قدرت ۶.۵ ریشتر رخ داد و به مرگ ۴۱ هزار نفر منجر شد و تمامی این شهر را با خاک یکسان کرد، اما این ها، خاتمه پرونده های لرزش زمین نیست، می توانیم هنوز هم نام ببریم، کمی پرش می زنیم و به گل درشت ترین ها اشاره می کنیم و در این لیست بلندبالا، زمین لرزه شامگاه یک شنبه در نزدیکی ازگله کرمانشاه با قدرت ۷.۳ ریشتر را قرار می دهیم که فقط به مدت ۳۰ ثانیه رخ داد و موجب از دست دادن ۶۲۰ هم وطن و بی خانمانی ۷۰هزار نفر و زخمی شدن ۹۳۸۸ نفر شد. زمین لرزه ۵.۲ ریشتری هم در ۳ کیلومتری شهرستان ملارد تهران، ۲۹ آذرماه ۹۶ به وقوع پیوست. گرچه خسارات و تلفاتی نداشت اما پس ازاین زلزله، اظهارات مدیران نمایان کرد که پایتخت آمادگی لازم برای مواجهه با این رخداد مهیب را ندارد. علی اعطا، سخنگوی شورای شهر تهران از این که یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر از شهروندان تهرانی در بافت فرسوده سکونت دارند، خبر داده بود و رئیس سازمان مدیریت بحران کشور هم اعتراف کرده بود که آمادگی تهران در برابر زلزله بزرگ، بسیار ناچیز است. پای زمین لرزه دیگری نیز در اردیبهشت ماه امسال با قدرت ۱/۵ ریشتر به پایتخت باز شد و دو نفر به دنبال تبعات ناشی از زلزله جانشان را از دست دادند.«مهدی زارع» استادتمام پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی در گفت وگو با خبرنگار مهر در تحلیل این زلزله گفته که براثر فعال شدن گسل مشاء اتفاق افتاده و ازآنجایی که این گسل پیش ازاین زلزله های بزرگ تری را ایجاد کرده است عجیب نیست.

او تاکید کرده، گسل مشاء ۱۹۰ سال پیش زلزله ۷ ریشتری را ایجاد کرده که معروف به زلزله دماوند است بنابراین این مسئله برای ما مسجل است که این گسل توانایی لغزایی بالاتری را هم دارد و نمی توان مدعی شد زلزله با بزرگای ۵ ریشتر باعث تخلیه کامل انرژی آن شده است.

این استاد زلزله شناسی با بیان این که فعال شدن گسل مشاء می تواند موجب فعال شدن گسل های پیرامونی هم بشود، ابراز داشته: نباید فراموش کنیم که این گسل همچنان ظرفیت ایجاد زلزله بزرگ تری را هم دارد و یا با تلاقی با گسل شمالی تهران که ۲۰ کیلومتر با این گسل فاصله دارد، شمال شرقی تهران را تحت تاثیر قرار دهد.

بعد هم نوبت رسید به اسماعیل نجار، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور که بگوید، درصورتی که زلزله ۷ ریشتری در تهران اتفاق بیفتد بر ۲ میلیون نفر تاثیر مستقیم دارد و یک فاجعه بین المللی رخ خواهد داد. او در گفت وگو با فارس، همان هشدارهای همیشگی را تکرار کرده است، مبنی براین که با توجه به جمعیت بیش از ۱۰ میلیون نفری تهران و با توجه به بافت فرسوده و ساختمان های بلندمرتبه ای که بر روی گسل ها ساخته شده اند اگر پیشگیری های لازم صورت نگیرد با بحران غیرقابل جبرانی مواجه خواهیم بود.

نجار ضمن بیان این آمار ناامیدکننده که تنها ۲۰ درصد با تمامی امکانات و تجهیزات آمادگی برای مقابله با بحران زلزله داریم، خاطرنشان کرده، ما تاکنون حوادث طبیعی ازجمله زلزله را در شهرهای کوچک تجربه کرده ایم و تاکنون تجربه چنین حوادثی را در کلان شهرها و یا شهرهایی با جمعیت زیاد نداشته ایم. عمده حوادث طبیعی ما ازجمله زلزله در بم، رودبار، بوئین زهرا و یا سر پل ذهاب بوده است که جمعیت آن ها کم بوده و توانسته ایم بلافاصله نسبت به امدادرسانی و ارائه خدمات لازم اقدام کنیم، ولی تجربه حادثه ای بزرگ در شهری با ۱۰ میلیون نفر جمعیت را تاکنون نداشته ایم و همین موضوع می طلبد که بیشتر درباره حادثه در تهران آمادگی داشته باشیم.

شانس آورده ایم، کانون زلزله های ما نزدیک به یک شهر پرجمعیت نبوده است

این موضوع سبب شد با «مهدی زارع»  استادتمام پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله گفت وگو کنیم. زارع در این مصاحبه تاکید می کند، «فاجعه بارترین حادثه طبیعی ازنظر انسانی، زلزله بم در۵ دی ماه ۱۳۸۲ بود و طبق آمار رسمی، ۲۶ هزار و ۲۷۱ کشته برجای گذاشت که طی قرن گذشته در هیچ حادثه ای به این اندازه گسترده تلفات نداشته ایم، اما این که چرا تبدیل به فاجعه شد، به این خاطر بود که زلزله در کنار شهر ۱۰۰ هزارنفری رخ داد. بنابراین در سال های قبل از زلزله بم، یعنی از ۳۰ خرداد ۱۳۶۹ که در منجیل و منطقه کانونی آن، حدود ۱۴۰ هزار نفر زندگی می کردند، تا بعد از زلزله بم، مثل زمین لرزه کرمانشاه، هیچ گاه کانون لرزش های مهم ما در کنار محدوده شهری پرجمعیت نبوده است و این ازنظر علمی، به نوعی خوش شانسی بوده است. مثلا زلزله ورزقان در منطقه ای آمد که کانون آن، تقریبا در منطقه ای روستایی و کشاورزی و خالی از سکنه بود و چون در چهار بعدازظهر اتفاق افتاد، اغلب مردم بیرون از خانه بودند و تعداد تلفات ۳۰۶ نفر بود. زلزله سرپل ذهاب هم به بزرگای ۷.۳ در ۹:۴۸ دقیقه شب و هنگام بیداری مردم رخ داد و کانون لرزش در کنار سرپل ذهاب قرار داشت و نسبت به بم کم جمعیت تر بود، به همین دلیل شاهد تلفات گسترده نبودیم. بم ۱۰۰ هزار جمعیت و سرپل با حومه آن ۴۰ هزار نفر جمعیت داشت و در مقام مقایسه، زلزله سرپل ذهاب عمیق تر بود و حدود ۲۰ کیلومتر عمق داشت ،درحالی که بم عمقش کمتر بود و نزدیک به سطح زمین قرار داشت، بنابراین فاکتورهای مختلفی دخالت داشته تا در زلزله های بعد از بم، تلفات عمدتا قابل ملاحظه ای را شاهد نباشیم. اگر مشابه همین زلزله ای که در کرمانشاه اتفاق افتاد، در نزدیک یک شهر ۵۰۰- ۴۰۰ هزارنفری رخ می داد، فاجعه بود و فاجعه بارتر این که چنین زلزله ای با این مختصات در نزدیکی تهران به وقوع بپیوندد در شب حدود ۱۰ میلیون نفر در آن ساکنند و در روز حدود ۱۳ و نیم میلیون نفر. متاسفانه از زلزله بم تا به امروز، نه تنها به این موضوع توجه نشده، بلکه در دولت های پی درپی، تمرکز جمعیت در مراکز بیشتر شده است و این یک گرفتاری بزرگ است، چون ۸۰ درصد مراکز استان ها، در بخش هایی هستند که خطر زلزله بسیار بالاست. بنابراین از ۳۱ مرکز استان، ۳۱ محل با تمرکز بسیار بالای جمعیت داریم و اگر زلزله نزدیک این مراکز اتفاق بیفتد، تعداد تلفات می تواند چند ده هزار نفر و حتی بیشتر باشد. شماری از شهرهای ما در حال حاضر، وضعیتشان از بد هم بدتر است، مثل تهران، مشهد  ، تبریز و نیشابور که قبلا هم زلزله های بزرگی را تجربه کرده اند و در گذشته تعداد جمعیتشان به این نسبت نبوده است. اهواز و شیراز و کرمان هم، جمعیت بسیاری را در پیرامون خود جمع کرده اند. اتفاق دیگری هم که نامناسب بوده، انبوه سازی گسترده است که به امر کیفیت توجه نشده و بسیاری از مراکز درمانی ما یا فرسوده اند و یا بی کیفیت. در زلزله ورزقان، بیمارستان ورزقان و اهر و هریس که سال قبل از زلزله تحویل داده شده بودند، بسیار تخریب شدند. در زلزله کرمانشاه به طور مشخص بیمارستان سرپل ذهاب و اسلام آباد غرب به شدت تخریب شد و بیمارستان قصر شیرین هم بسیار خسارت دید. درحالی که ۶ ماه پیش از زلزله افتتاح شده بودند. بیمارستان ها یکی از مهم ترین زیرساخت های یک شهر در برابر زلزله اند، این را علم مدیریت بحران می گوید که اگر زیرساخت های اصلی یک شهر مثل بیمارستان، آتش نشانی، مرکز اورژانس، پاسگاه پلیس و نیروهای امنیتی و مراکز تجمعی مهم مثل مراکز خرید و مراکز نگهداری مواد غذایی و مجتمع های مسکونی مهم تخریب نشود، شهر می تواند به رغم آسیب ها و تخریب منازل، خودش را به وضعیت عادی برگرداند، اما ما در زلزله های گذشته دیده ایم که بیمارستان ها و مجتمع های مسکونی تخریب شده اند.»

 در مورد زلزله تهران،اغراق نکنید پایتخت ویران نمی شود

زارع در ادامه اظهاراتش در مورد پیش بینی وقوع زلزله ۷ ریشتری تهران و میزان خسارات و تلفات احتمالی آن هم می گوید، «نباید مردم را بترسانیم، چون آن ها با شرایط سختی در حوزه اقتصادی و بیکاری روبه رو هستند و درست نیست که فشار مضاعفی به لحاظ روانی به آنان تحمیل کنیم اما این را هم نمی توان انکار کرد که در تهران، احتمال زلزله با بزرگای ۷ وجود دارد، هرچند برخی مواقع، صاحب نظران این طور مطرح می کنند که کل تهران ویرانه می شود، حال آنکه قسمت های مختلف پایتخت، مقاومت و تاب آوری های زیادی دارد و تقریبا غیرممکن است که زلزله ای شدید بیاید و کل شهر نابود شود. این تقریبا غیرممکن است. البته اگر زلزله بسیار بزرگی اتفاق بیفتد، آسیب عظیمی به کل مملکت وارد می شود اما این که آن زلزله مفروض، بر کدام بخش از شهر، چه اثری را می گذارد، می توان در موردش کار کرد تا ریسک قسمت به قسمت این شهر پایین بیاید. به لحاظ علمی هم برخورد درست همین است، ولی متاسفانه اغراق، نتیجه خوبی به بار نمی آورد. همین شهر تهران در صورت وقوع زلزله شدید هم تمامش ویران نخواهد شد. برخی معتقدند که ساختمان های ایجادشده بر روی گسل ها را تخلیه کنیم اما امکان تحقق این مسئله سخت است، چون مهم ترین گسل ما، گسل شمال تهران است و بر روی آن ساخت وساز صورت گرفته، ولی به تدریج می توان این را در اقدامات شهرسازی قرار داد تا طی یک برنامه ۲۰- ۱۰ ساله مناطقی که نزدیک گسل است را خلوت کرد و بعدهم اجازه ساخت وساز جدید نداد و یا ساختمان ها را در فضای باز احداث کرد تا تجمع در این نقطه کم شود و این برنامه درازمدتی است که به نظر می رسد مسئولان به دنبال اجرای آن هستند؛ از نشانه های بارزش، تصویب حریم گسل هاست که سال ۱۳۹۴ شورای عالی معماری و شهرسازی، مصوبه ساخت وساز را روی حریم گسل های فعال برای تهران تصویب کرد. البته تصور می کنم این مصوبه برای ساختمان های خاص است و همچنان ساخت آپارتمان انجام می شود اما به هرروی این هم قدمی مثبت است.»

لازم به ذکر است معاونت حفاظت و پیشگیری سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران در نظر دارد با همکاری شهرداری منطقه یک تهران و مجتمع رسانه ای راه و ساختمان، دومین گردهمایی طراحان و سازندگان منطقه یک را با محوریت “ساختمان ایمن” در تاریخ  ۳۰دی و ۱ بهمن ماه ۹۹  در مرکز همایش های بین المللی رایزن برگزار نماید.

برای اطلاعات بیشتر به سایت www.event.samair.ir/S2 مراجعه کنید