رومی نشینان شمال
در کنار ادامه فرآیند ویلاسازی در استان های شمالی، ساخت وساز به سبک نامانوس معماری رومیان باستان در مناطق بکر طبیعی و روستایی مازندران رواج یافته است
چند سالی است که از روستاهای مازندران، صدای هی هی چوپان ها و عطر خوش نان تنوری و بوی دیوارهای کاهگلی باران خورده به مشام نمی رسد. دیگر از پرچین های چوبی محافظ بین خانه ها خبری نیست؛ پرچین هایی که تو را به دشت و مزرعه و کوهستان متصل می کرد و حالا جایش دیوارهای سخت و زمخت سیمانی نشسته است، تا هم حس غریبگی را بین تو و همسایگانت تکرار کند و هم سپری شود جلوی چشمانت تا نفهمی چه بر سر دشت ها و طبیعت سبز دیارت آمده و تا به خودت بیایی ببینی تا چشم کار می کند، ساختمان های بتنی و ویلاهای شیک و مدرن است که در دل روستا و جنگل و دشت های سرسبز اطراف آن جا خوش کرده و به دست های پینه بسته کشاورزان و چشم های نگران بوم گردان، دهن کجی می کند.
اینها البته زخم های کهنه ای است که از سال ها پیش بر پیکر مناطق شمالی کشورمان نشسته و تازگی ندارد. این روزها زخمی جدید روح طبیعت و فرهنگ مردمان شمال را آزرده و می رود که آنها را بیش از پیش از خود بیگانه کند، سبک معماری و فرهنگ مردم را به قهقرا ببرد و آن هم چیزی نیست جز قد کشیدن ساختمان های چند طبقه لوکس با معماری خارجی، به سبک رومی یا اروپایی با اضلاع هندسی؛ سازه های نامتجانسی که غریبه با نشانه ها و سبک و سیاق معماری بومی-ایرانی، قد برافراشته و باقوت و قدرت به حس بیگانگی مردم با فرهنگ آبا و اجدادی شان دامن می زند.
ویلاسازی سال هاست مثل خنجری تیز بر جای جای پیکر سبز و زیبای استان های شمالی بویژه مازندران فرود آمده و دیگر نقطه سالمی روی این پیکر در حال احتضار باقی نگذاشته است. طرح های ساماندهی که هر چند سال یکبار مسوولان از اجرای آن برای پاکسازی استان های شمالی از قارچ های رنگارنگ و سیمانی روییده در دشت و جنگل و کوهستان هم خبر می دادند، ره به جایی نبرد و حریف این اختاپوس که بر سراسر خطه شمال چنبره انداخته، نشد. نتیجه اش شد چشم اندازهایی ناهمگون که گاهی تا ارتفاعات ییلاقی مازندران امتداد دارد و علاوه بر تخریب محیط زیست، سبک و سیاق زندگی مردم منطقه یعنی همان جهان ساده ای که با رنج و مشقت و در طول هزاران سال ساخته شده بود و با طبیعت، پیوندی دیرینه داشت، درهم ریخته و سبکی از زندگی غریب و نامتجانس با فرهنگ بومی را به ارمغان آورده است. حالا روی این درد کهنه، زخمی نو نشسته است؛ زخمی دیگر از دیار فرنگ؛ از معماری شان؛ معماری ای که هیچ سنخیتی با معماری بومی ایرانی و محلی ایران ما ندارد و به جای بازآفرینی خاطرات پدران مان انگار قرار است ما را با فرهنگ و خاطرات و زندگی اروپاییان سده های گذشته پیوند دهد و اندک وابستگی و علقه ای اگر بین ما و گذشتگان مان وجود دارد را پاره کند و به قهقرای فراموشی ببرد. متاسفانه امروز نمای رومی به سرعت وارد صنعت ویلاسازی شمال کشور شده و کمتر ویلایی را می بینیم که از این سبک الهام نگرفته باشد. با این که نماهای رومی بسیار پرهزینه و ساخت شان نیازمند استادکاران ماهر است، اما به خاطر همه پسند بودنشان، تاثیر زیادی در فروش ویلاها و ساختمان های ساخته شده با این سبک دارند. عجیب تر آن که بیشتر این ویلاهای چند میلیاردی، در طول مدت سال خالی از سکنه هستند و فقط چند صباحی از روزهای تابستان، مورد استفاده قرار می گیرند. یعنی اینهمه هزینه و تخریب و تغییر کاربری و خسارت به طبیعت و فرهنگ و سبک زندگی مردم فقط برای چند روز در سال.
معماری بومی طرفدار ندارد
علی رضا قلی نژاد، معاون مسکن روستایی اداره کل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی مازندران، هجمه های فرهنگی و نزدیکی روستاها به شهرهای مازندران را مهم ترین دلیل گرایش نسل امروز به استفاده از معماری خارجی در ساخت و سازها می داند و می گوید متاسفانه معماری بومی مازندران درحالی بی طرفدار است که یکی از زیباترین سبکهای معماری کشور است. خانه های روستایی شرق مازندران مثل هزار جریب، دو دانگه و چهار دانگه از سقف های حلبی چهار کنجی، بنای سنگی گل اندود شده و ایوانی بزرگ و زیبا تشکیل شده که در مرکز استان به صورت بام تخت و در مناطق دشتی به صورت پشت بام های شیروانی در می آید. خانه های غرب استان نیز مانند روستاهای دو هزار و سه هزار تنکابن در قالب تخته های مورب همراه با کاه گل ساخته می شوند. این خانه ها مطابق شرایط آب و هوایی و موقعیت جغرافیایی هر منطقه طراحی شده بودند که در زمستان گرم و در تابستان خنک می ماندند. اما متاسفانه امروز دیگر منسوخ شده و در میان جوانانی که صاحب ملک پدربزرگ ها و مادربزرگ هایشان هستند، طرفدار ندارد.
نهادهای قانونی ورود کنند
قلی نژاد با تاکید بر این که نظارت و جلوگیری از ساخت و سازهای غیرمجاز و خارج از بافت روستایی بر عهده بخشداری ها، دهیاری ها و شوراهاست، می افزاید: استفاده از معماری خارجی بیشتر در ویلاهای خارح از بافت روستایی اتفاق می افتد و در خانه های داخل بافت، اجازه استفاده از سبک های عجیب و غریب رومی داده نمی شود. البته ممکن است که صاحب یک زمین در ساختن بنای خود از مصالح گران قیمت مثل سنگ مرمر یا گرانیت استفاده کند، اما بنیاد مسکن به آنها اجازه ساخت خانه های چند طبقه، همراه با ستون های بلند و مجسمه های آنچنانی نمی دهد.
معاون مسکن روستایی اداره کل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی مازندران درعین حال اظهار تاسف می کند که هیچ سازمان یا نهاد قانونی وجود ندارد که بتواند از رواج معماری رومی در ساخت و سازهای شهری و روستایی جلوگیری کند. با این حال تاکید می کند که بنیاد مسکن انقلاب اسلامی مازندران از روستاهای دارای بافت با ارزش قدیمی محافظت و آنها را احیا می کند. روستاهایی چون روستای کندلوس، جواهر ده، روستای زروم و ارم و… از روستاهای هدف بنیاد مسکن هستند که به خاطر قدمت زیاد و بافت باارزشی که دارند، مرمت و بازسازی شده و گردشگران زیادی را به خود جلب کرده اند.
طرح هادی یا تخریب بافت با ارزش؟
معاون میراث فرهنگی اداره کل گردشگری و میراث فرهنگی مازندران نیز در این زمینه نظری مشابه دارد.
مهدی ایزدی به ما می گوید: نزدیکی مازندران به پایتخت و انتخاب این استان به عنوان مقصد گردشگری، خوش نشینان متمول را به استفاده از معماری خارجی ترغیب می کند. از سویی با اجرای طرح هادی در بسیاری از روستاهای مازندران، بخش عمده ای از بافت قدیمی و با ارزش روستا تخریب می شود و متاسفانه دهیاری ها و بخشداری ها، نسبت به شناسایی بافت قدیمی روستای خود و حفظ آنها به عنوان یک ظرفیت مهم گردشگری بی توجه اند. ایزدی تاکید می کند: ساختمان های قدیمی و آباواجدادی باید مرمت و بازسازی شوند و در معرض دید علاقه مندان قرار بگیرند، نه آن که تخریب شده و جایشان را به ساختمان های سنگی چند طبقه بدهند. بنیاد مسکن انقلاب اسلامی هم باید بر نحوه اجرای طرح های هادی در روستاها نظارت بیشتری داشته باشد. معاون میراث فرهنگی مازندران می گوید: اداره کل میراث فرهنگی می تواند روستاهای با قدمت بالا را که دارای بافت قدیمی و ارزشمند هستند، شناسایی و با همکاری بنیاد مسکن آنها را مرمت کند؛ اما نمی تواند به صاحبان ملکی که در خارج از بافت روستایی اقدام به ویلاسازی می کنند، بگوید از چه معماری یا چه نوع مصالحی استفاده کنند.
فعال سازی کمیته ساماندهی سیما و منظر شهری
مدیرکل فنی و امور عمرانی استانداری مازندران آمار به کارگیری معماری غیربومی و خارجی در ساخت و سازهای شهری و روستایی استان را بیشتر از ۲۰ درصد اعلام می کند و می گوید: معماری ایرانی و اسلامی از پیشینه بالایی در کشور ما برخوردار بوده که متاسفانه امروزه به فراموشی سپرده شده است. معماری های عجیب و غریبی که در حال حاضر دیده می شود، هیچ سبک مشخصی ندارد و تلفیقی از معماری رومی، آمریکایی، اروپایی و معماری ایرانی و اسلامی است. به طور مثال استفاده از کامپوزیت در نمای بیرونی ساختمان ها به دلیل بارندگی های پی در پی و رطوبت بالا در مازندران اشتباه است، اما کارفرمایان مسکن به جای توجه به کیفیت مصالح در درون ساختمان، از مصالح گران قیمت در بیرون ساختمان استفاده می کنند.
احمد توکلی از تشکیل کمیته ساماندهی سیما و منظر شهری در استانداری مازندران خبر داده و می افزاید: بیشتر از چند ماه از تشکیل این کمیته در استانداری نمی گذرد. قرار بود با استفاده از تجارب مهندسین و نظرات استادانی که در حوزه معماری ایرانی و اسلامی کار کرده اند، ضوابط لازم، مندرج و به شهرداری ها و دهیاری ها اعلام شود که متاسفانه به علت شیوع بیماری کرونا، جلسات این کمیته معلق ماند. وی تصریح می کند: نظارت بر ساخت و سازهای شهری در کلان شهرها با قدرت بیشتری انجام می گیرد، اما در مازندران تنها راهی که کشاورزان برای کنار آمدن با تورم می شناسند، فروختن زمین و واگذاری آنها به کارفرمایان غیربومی است که این مساله رواج معماری غیربومی را تشدید می کند.
افزایش کارفرمایان غیربومی در شمال
رئیس نظام مهندسی ساختمان مازندران اما مهم ترین عامل رواج معماری غیربومی در استان را افزایش تعداد کارفرمایان غیربومی می داند.
سیف الله علی نیا معتقد است: به دلیل شرایط خاص اقلیمی و آب و هوایی مازندران، قیمت زمین در سال های اخیر بسیار بالا رفته و به همان نسبت درخواست افزایش طبقات و تغییرات در شکل ظاهری ساختمان ها بیشتر شده است. از طرف دیگر با توجه به این که بیشتر متقاضیان زمین، پایتخت نشین هستند و معماری رومی در تهران یک معماری فاخر شناخته می شود، رواج این سبک در مازندران دور از انتظار نیست. وی با اشاره به این که مازندران حدود ۵۰ شهرداری دارد، می گوید: تفاوت ضوابط طرح تفضیلی در شهرها، ناتوانی کمیسیون ماده ۱۰۰ در شهرداری ها و اجرایی نشدن طراحی های اولیه ای که بر اساس ضوابط طرح تفضیلی، تهیه می شود، نبود یک مدیریت واحد، اعمال سلیقه از طرف کارفرمایان و نبود ساز و کارهای مناسب برای تعیین دستورالعمل های اجرایی، از مهم ترین دلایل رواج معماری غیربومی در مازندران است.
دستمان بسته است
علی نیا خواستار فعال شدن کمیته تخصصی سیما و منظر شهری در شهرداری ها و هماهنگی با سایر بخش های مرتبط در استان شده و یادآور می شود: سازمان نظام مهندسی، ابزاری برای ترویج فرهنگ صحیح ساختمان سازی و جلوگیری از اعمال سلیقه کارفرمایان در دست ندارد. بیش از ۸۰ درصد ساخت و سازهای شهری و روستایی، دچار تخلفات ساختمانی می شوند که با پرداخت جریمه پایان کار می گیرند. مهندسان ناظر ما ابزاری برای توقف کار ندارند و تا زمانی که یک مدیریت واحد شکل نگیرد، نظارت بازدارنده ای هم وجود نخواهدداشت.
جای خالی دولت در حفظ میراث نیاکان
سخن آخر این که ساخت و سازهای روستایی امروز سلیقه ای شده و به توان مالی سازنده بنا برمی گردد. اما دولت می تواند با اشاعه فرهنگ و ظرفیت های بومی، حفظ آثار قدیمی و تقویت صنایع دستی در هر منطقه جلوی اعمال سلیقه های ناهمگون را بگیرد؛ موضوعی که در شهرهای مازندران زیاد دیده می شود. بی شک ظاهر هر بنایی، معرف هویت فرهنگی و اجتماعی ساکنان آن و مردم منطقه است. از تماشای یک نمای مسکونی انتظار آرامش، صمیمیت و راحتی می رود، موضوعی که در طراحی ایرانی و اسلامی توجه زیادی به آن شده، در حالی که در معماری رومی هدف نشان دادن عظمت، ثروت و قدرت است که تداوم آن موجب القای مفاهیم تجمل پرستی و مصرف گرایی در جامعه خواهدشد.
