شهر

اگر زنان می‌ساختند

چه تفاوتی بود، اگر شهرها به دست طراحان زن شکل می گرفت و عمده دغدغه های حضور زنان در عرصه های عمومی توسط خود زنان پاسخ داده می شد؟ چه فرقی می کرد اگر فضاهای خانه، به دست زنان معماری طراحی می شد که خود بخش عمده زندگی خود را در این فضا گذرانده اند و از راز میان همجواری سطوح و دیوارها و معمایی به نام «خلق فضا» آگاه هستند. این پرسش کلی پاسخ های بی شماری دارد، منتها نگاهی به شهرها و معماری نوین ما که ساختمان سازی را به جای معماری عرضه می کند، اهمیت این پرسش ها را دوچندان می کند. از طرف دیگر، برای شناخت نقش و اهمیت زنان در شکل دهی به فضاهایی برای زندگی، چه در عرصه عمومی و چه خصوصی در ایران، نگاهی به شیوه و تاریخ مشارکت آنها و مسائل موجود ضروری است. نام «ترانه یلدا» معمار و شهرساز در عرصه عمومی عموما به گروه «ترانه یلدا» گره خورده است. گروهی متشکل از معماران، شهرسازان و صاحب نظران این حوزه که سعی دارند معماری و شهرسازی را از پشت اتاق های دربسته دفاتر طراحی به میان مردم بیاورند و دغدغه های جاری آنها را در طراحی ببینند. با وجود این، ترانه یلدا که حالا در دهه ششم زندگی خود به سر می برد، یکی از زنان شهرساز موثر در شکل گیری طرح جامع تهران بوده و هست و از منظر تاریخی، می تواند در گروه زنان معمار و شهرساز نسل دوم ایران جای بگیرد، زنانی که عملا شیوه حضور آنها در این عرصه مغفول باقی مانده است. ترانه یلدا در خانه خود در خیابان سی تیر به استقبال گفت وگویی می آید که یادآور خاطرات بی شماری از زنانی است که در زمره زنان نسل اول معمار ایران قرار می گیرند. در خانه ای که خود یکی از نمونه های شکل گیری معماری مدرن در ایران است، او روی مبل تک نفره قدیمی تکیه می دهد و از زنانی می گوید که نتوانستند اوج دوران کاری خود را در ایران عرضه کنند، از زنانی که در دفاتر معماری بیشتر کارها را به دوش می کشند، اما آنچنان که باید به چشم نمی آیند، از زنانی که به زعم او، اگر طراحی کنند، می توانند فضایی برای گفت وگو، فضایی برای صلح، فضایی برای آرامش و فضایی برای زندگی خلق کنند. شرح این گفت وگو را در ادامه می خوانید.

فاصله میان دو نسل از زنان که معماری کرده اند بسیار گنگ و البته، زیاد است. از یک سو از منظر تاریخی، هنوز حتی صدسال از نخستین ورود زنان به حوزه معماری نمی گذرد، از سوی دیگر، حالا بیشتر صندلی دانشکده های معماری در دست زنان است. به نظر شما چرا اندیشه و آثار نسل اول زنان معمار برای نسل جدید چندان ملموس نیست و چه عواملی را در این فاصله قابل توجه و موثر می دانید؟

اول اینکه نسل ما وارد دانشگاه نشد و در دانشگاه تدریس نکرد تا تجربیات نسل خود را به نسل جدید منتقل کند. دوم اینکه بسیاری از زنان معمار نسل اول، با توجه به بازه تاریخی که شما می فرمایید، پس از انقلاب از ایران خارج شدند. این امر باعث شد که بسیاری از آنها، اوج پختگی دوران کاری خود را خارج از ایران تجربه کنند. زنان نسل اول معماری که از آنها صحبت می کنید، عمدتا جوانی خود را در ایران گذراندند، در صورتی که اگر می ماندند و عصاره تجربه خود را در همین جا به عمل می نشاندند، احتمالا حالا این قدر برای نسل جدید ناشناس نبودند. بالاخره میان بودن و نبودن فرق بسیاری هست. به نظرم اگر می ماندند یک گشایش دیگری نسبت به کار زنان در حوزه معماری را مشاهده می کردیم.

به نسل اول معماران زن اشاره کردید، از میان این زنان، به زعم شما کدامیک در عرصه معماری توانست کاری متفاوت از هم نسلان خود ارایه بدهد؟

یکی از آنها «مهوش عالمی» بود. بهترین مطالعات درمورد باغ ایرانی را مهوش انجام داده است. او سال ها در کتابخانه های پاریس و برلین و لندن لابه لای نسخه های دست نویس سیاحان قرن شانزده و هفده می گشت تا اطلاعات خود را راجع به باغ های ایرانی تکمیل کند. این دست نوشته ها در آثار او منتشر شده اند. علاوه بر آن، او هم در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران تدریس می کرد و هم یکی از بهترین خانه های مدرن ایران را ساخته است. این خانه که در زمین دو هزار متری در ولنجک ساخته شده، یکی از بی نظیرترین نمونه های معماری مدرن است. اشاره کردم که قبل از انقلاب هم تدریس می کرد و هم دستیار بود، اما یک عده دانشجو و استاد به دلایلی زیر پایش را خالی کردند و او مجبور شد که از ایران برود.

تدریس ایشان هم در حوزه باغ های ایرانی بود؟

فکر کنم بیشتر مسوول آتلیه های طراحی بود. چندتایی جزوه در مورد معماری بین الملل هم داشت. با بچه ها کار و خودش هم تدریس می کرد. بالاخره بعد از دوره آقای دکتر داریوش میرفندرسکی، رییس دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، حوزه تئوری در دانشکده هنرهای زیبا تقویت شده بود و مهوش هم به این مباحث علاقه مند بود.

اثر معماری جز خانه ولنجک از ایشان در ایران باقی نمانده است؟

چرا یک خانه دیگر هم در پونک دارد. معماری این خانه ها در معماری معاصر ما، به ویژه معماری مدرن بسیار اهمیت دارند. خاطرم هست چند سال پیش آقای «بهروز مرباغی» برنامه ای به نام «صدمعمار، صد انتخاب» برگزار کردند که در آن هر معمار یک اثر معماری را معرفی می کرد. در این برنامه آقای سعید ایزدی که آن زمان رییس عمران و بهسازی بود، معماری منتخب خود را همین خانه مهوش در ولنجک معرفی کرد.

عمده فعالیت های «مهوش عالمی» در حوزه مطالعات دست اول و دقیق او از باغ ایرانی خلاصه می شود. حتی بعدها یکی از دانشجوهایی که نامه اخراج مهوش را از دانشکده هنرهای زیبا امضا کرده بود، پیش او اعتراف و عذرخواهی کرد و زمینه نشر و ترجمه آثار او و برگزاری نشست هایی را با حضور مهوش ترتیب داد. در مجله «بن» نیز بسیاری از آثار او به فارسی ترجمه شده است.

خود شما از منظر تاریخی، صرفا یک نسل با نخستین زنانی که در ایران معماری کردند فاصله دارید. در آن زمان که این حوزه را انتخاب کردید، آیا فعالیت زنان در عرصه معماری برای شما نویدبخش بود، یا حضور این زنان فضای آکادمیک و عمل را برای ترغیب زنان به ورود در عرصه معماری آماده کرده بود؟

البته من ۶ ماه مانده بود که ۱۸ سالم شود به ایتالیا رفتم و در مورد آن زمان چندان نمی توانم نظر بدهم. اما ما آن زمان خودمان را برابر می دیدیم و این فضا نبود که به خاطر زن بودن مان نتوانیم وارد عرصه معماری و شهرسازی بشویم. البته که فضای معماری مردانه بود و حالا هم هست. ولی حالا می بینید که اقتدار زنان معمار در دفاتر دولتی و شرکت ها واضح است، چون کارها را زنان می کنند. زنان هستند که کار می کنند و مردان هستند که مدیریت می کنند و همین حالا در دفاتر معماری و شهرسازی گوش تاگوش زنان هستند که نشسته اند. اما حالا به دلیل جو غیربرابری طلبانه، زنان به مقامی که باید داشته باشند، نمی رسند، البته بعضی هم می رسند.

من حوالی انقلاب به ایران بازگشتم و به محض ورود به عنوان شهرساز مشغول کار شدم، در دو شرکت مهندسی مشاور شریک بودم و کار کردم. البته ای کاش معماری کرده بودم، چون در شهرسازی کسی حرف های ما را گوش نداد. نه اینکه چون ما زن بودیم، چون ایده های ما را اجرایی نکردند. از سال ۸۲-۸۱ تاکنون نیز عضو تیم طرح جامع تهران بوده ام. ببینید، دلیل اینکه من آن زمان شهرساز شدم، نه آن جوی که می گویید، بلکه نیاز کشور بود. شرکتی بود که شهرساز می خواست و من درس شهرسازی خوانده بودم. در روزهای جنگ، جذب گروه معماران ایران و مشغول به طراحی طرح جامع شوش شدم. آن سال ها ۲۷ سال داشتم و سوار اتوبوس پر از سرباز می شدم و با بغلی پر از نقشه می رفتم اهواز و برمی گشتم.

به هر حال معتقدم که زنان معمار باید معماری کنند و زنان شهرساز باید به داشته ها و ثروت های شهر توجه کنند و خواسته های مردم شهر در محله ها را ببینند. این حرفم شاید تبلیغی به نظر بیاید، اما سامان دادن به فضا و شیوه استقرار در فضا از جوامع کشاورزی به عهده زنان بوده است.

مهم ترین معضل حضور زنان در عرصه معماری و شهرسازی را چه برای نسل اول و چه برای نسل زنان معاصر چه می دانید؟

مهوش عالمی ۳۰، ۴۰ سال در حوزه باغ ایرانی با استمرار و سعی بالا و حاصل مهم کار کرد. این کار هر زنی نبود، اصلا زنان معمار ما محقق نیستند. زنان در نسل ما کار کردند، خیلی هم کار کردند، در شهرداری های، در دفاتر معماری و طرح های شهری حضور داشتند، اما این طور نبود که پیگیر یک موضوع باشند و برای آن سال ها زمان بگذرانند. از طرفی دیگر، به نظر من زنان مغرور نبودند و نیستند. من هم نبودم. زنان این نسل خودشان را باور نداشتند، بیشتر کنار مردان بودند و کنار آنها کار می کردند.

شما سابقه آشنایی با خانم نسرین فقیه را نیز دارید.

بله، نسرین پیش از انقلاب بسیار کار کرد، با موزه هنرهای معاصر همکاری داشت و در کنفرانس زنان معمار در رامسر هم شرکت کرد. اما نسرین هم مانند سایر زنان این نسل، چندان فرصتی نداشت که اوج پختگی کار خود را در ایران عرضه کند.

مشخصا بنای ساخته شده ای از ایشان در ایران به جای مانده است؟

نسرین پس از اینکه موقتا از پاریس به ایران بازگشت، برای دوستانش در شمال ویلا ساخت. عمده کارهای او در پاریس اجرا شده اند و بیشتر در حوزه مرمت کار کرد.

و نظر شما نسبت به اندیشه های خانم نسرین فقیه در حوزه معماری و شهرسازی چیست؟ ایشان جزو نخستین معمارانی بودند که به بافت تاریخی اهمیت دادند و از اهمیت حضور پیاده در بافت گفتند.

بله همین مساله مهم ترین رویکرد نسرین بود که اتفاقا به نظر من رویکردی زنانه است. من این حرف را بارها تکرار کرده ام و باز هم می گویم که زنان، معماران و شهرسازان بهتری هستند. به این دلیل که زنان نسبت به جامعه و انسان احساس حمایت بیشتری دارند، بلدند، چگونه فضا به وجود بیاورند، فضایی برای صلح و آرامش، فضایی برای پویایی ارتباط، فضایی برای گفت وگو. بلدند چون برای شان مهم تر است. حالا شما درمورد معماری معاصر صحبت نمی کنید، اما حتی زنان معماری که بلندمرتبه سازی می کنند، همه پروژه ها را برای خودشان برمی دارند و ما به آنها می گوییم که زرنگند، حتی آنها نیز در عرصه معماری به کوچه، بازی بچه ها در کوچه، ارتباط خانه و شهر فکر می کنند، چون زن هستند.

حالا درمورد نسرین هم باید بگویم که او هم جزو زنانی بود که پیش از انقلاب روی باغ ایرانی کار کرد. در آن زمان موزه هنرهای معاصر از آنها خواسته بود تا باغ های مهم ایرانی را روی کالک رولوه (برداشت) کنند. همین تجربه باعث شد تا نسرین فقیه، فریار جواهریان را مامور کند تا در موزه هنرهای معاصر که آن زمان مدیریتش با آقای علیرضا سمیع آذر بود، کنفرانسی در ارتباط با باغ ایرانی برگزار شود. آنجا بود که افراد زیادی گرد هم آمدند و در مورد باغ ایرانی صحبت کردند، ایده این کار هم از طرف نسرین فقیه بود.

البته این نکته را هم بگویم که پس از این کنفرانس، کتابی هم در مورد باغ ایرانی منتشر شد و به بعضی از ماها سفارش دادند که در مورد باغ های ایرانی بنویسیم، من در مورد باغ دلگشای شیراز نوشتم، مهوش هم نوشته بود اما کتاب که درآمد دیدیم مقاله مهوش منتشر نشده است. بالاخره زنان موجودات عجیبی هستند.

جز خانم فقیه و خانم عالمی که به نقش آنها اشاره کردید، از هم نسلان خود کدام زن معمار یا زن شهرساز را به عنوان فردی متمایز و تاثیرگذار در حوزه معرفی می کنید؟

مینو آزاد که از من پنج سال بزرگ تر بود، در دانشگاه تهران هم معماری خوانده بود. هم معمار بود و هم شهرساز و سال های سال با هادی میرمیران در اصفهان کار می کرد. نفر بعدی مهوش حمیدی است. مهوش در وزارت مسکن و شهرسازی مدیر بود و هم در اجرا و هم در دانش دانایی و توانایی بسیار زیادی داشت. او سال های طولانی به عنوان زن مقتدر شهرسازی ایران کار کرد، تا همین اواخر و پیش از اینکه متاسفانه فوت کند هم کار می کرد. او در تدوین و شکل گیری نقشه جامع بسیاری از شهرهای ایران نقش داشت، هم مسوول کنترل طرح های جامعی بود که دیگران طراحی می کردند و هم خودش طراحی می کرد.

علاوه بر آنها، مریم شریعت زاده نیز در تدوین طرح جامع شهر تهران کار می کرد. مریم زن مقتدری بود، مطالعه بسیاری می کرد و در آن جمع که من و مریم تنها زنان آن بودیم، فیگور تازه ای بود.

علاوه بر آن باید ار خانم گیتی اعتماد هم نام ببرم که از پیشتازان شهرسازی در ایران بود. اوایل انقلاب گروهی تشکیل شده بود برای مطالعات شهری که خانم گیتی اعتماد از بنیانگذاران آن گروه بودند، در همان زمان، معماران ما باور نمی کردند که شهرسازی هم می تواند علمی برای خودش باشد و شهرسازی را قبول نداشتند، اما خانم گیتی اعتماد با توانایی و علم بالا در حوزه شهرسازی کار می کردند و مترقی بودند.

به طور کلی زنان معمار را در ایران جریان ساز می دانید؟

اگر منظور شما پس از انقلاب است، باید بگویم که به نظر من بعد از انقلاب عملا معماری در ایران افول کرد. مدتی جنگ بود که عملا چیزی ساخته نمی شد و بعد از آن هم، همه افتادند به بسازبفروشی و معماری عملا جایگاه پیدا نکرد و هنوز هم ندارد. حالا چندتایی معمار جوان هستند که تک و توک معماری خوبی انجام می دهند، اما نمی توان گفت که کار آنها جریان ساز است، چه معمار زن باشند و چه معمار مرد. اگر منظور شما از جریان ساز این باشد که باقی معماران از آنها خط بگیرند، نه.

اما همان طور که اشاره کردید، زنان نسل اول و دوم لااقل در حوزه مسکن بیش از سایر حوزه ها معماری می کردند و باتوجه به این صحبت شما که اصولا بهتر است معماری خانه به دست زنان معمار باشد، با وجود این فرض هم معماران زن ما توانستند لااقل در حوزه معماری مسکن جریان ساز باشند یا تاثیر قابل ملاحظه ای از خود به جای بگذارند؟

نکته اینجاست که زنان همیشه معماری کرده اند، اما در راس شرکت های مهندس مشاور حضور نداشتند. البته زنانی تک و توک دفتر داشتند، اما این مردها بودند که همیشه دفاتر را اداره می کردند. من خیلی تعداد اندک زنی می شناسم که خود دفتر معماری زده باشد، از ابتدا مدیرعامل باشد، تا آخر نیز سرکار خود بماند، معماری کند و دفترش را اداره کند.

علت این امر را چه می دانید؟

زنان نمی توانستند امور مالی و اداری را پیش ببرند، وگرنه تمام کارهای فنی دفترهای معماری، لااقل بخش قابل توجه آن، به عهده زنان بود و هست. یک زن در جامعه ما متاسفانه آن اعتماد به نفس کافی را برای تاسیس یک دفتر معماری ندارد و بیشتر معماران زن ما به همراهی همسران خود دفتر تاسیس می کنند، به همین دلیل نیز فرصت در راس قرار گرفتن را ندارند، البته مگر اینکه پول کافی داشته باشند.

شما اشاره می کنید به اینکه معماری باید به دست زنان معمار صورت بگیرد و تاکید دارید که این سور کلی، به معنای اهمیت این موضوع است. به زعم شما زنان در معماری و شهرسازی ایران می توانستند خالق چه جریانی باشند؟ چه امری در حوزه عمل و اندیشه معماری و شهرسازی می تواند با مشارکت ایشان به نتیجه برسد؟

زنان نه به دلیل جنبه های مادرانه خود که می دانند در فضای خانه چگونه باید بخش های مختلف را کنار هم بچینند که روابط خانواده در دل آن فضاها شکل بگیرد، بلکه اساسا می دانند چگونه باید فضایی را برای شکل گرفتن گفت وگو بسازند. یک زن معمار، اگر آشپزخانه طراحی کند، حتما آشپزخانه را کنار نشیمن قرار می دهد تا هنگام کار، نگاهش به درس خواندن و مشق نوشتن کودک باشد. به نظر من ورود منسجم زنان به عرصه معماری خانه می تواند تحول مهمی را رقم بزند. من مطمئنم که اگر زنان بیشتر طراحی کنند، حتما فضاهای بهتری هم در خانه و هم در شهر خواهیم داشت. در این صورت میزان فضاهای مردانه در شهر کمتر می شود، خشونت کمتر می شود و از همه مهم تر فضاهای امن شهری عمومی افزایش می یابد.

مطالب پیشنهادی

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا