کاخ سازی در دورۀ اسلامی
با ظهور اسلام در ایران ضمن حفظ تداوم و پیوستگی معماری، تغییراتی نیز در شکل کاخ سازی ایرانی حاصل شد. به دلیل نزدیکی دورهٔ صفویه به ما و استمرار این دوران و تغییراتی که در نگرش پادشاهان از این زمان به بعد حاصل شد، تعداد زیادی کاخ در گوشه و کنار ایران از آن دوران باقی مانده است. اکثر این کاخ ها در شهر اصفهان که در زمان شاه عباس اول به عنوان پایتخت انتخاب شد، واقع م یباشند.
کاخ عالی قاپو (قزوین):
در قزوین، پایتخت اولیهٔ صفویان ساختمان یک کاخ در داخل محدوده فعلی شهر به نام عالی قاپو قرار دارد؛ که فقط سردر آن همراه با یک کوشک باغی که در زمان قاجاریه تغییراتی ) در آن داده شد، مشاهده م یشود
کاخ عالی قاپو(اصفهان):
کاخ دیگری از صفوی، بنای عالی قاپو (در بعالی) است، که در میدان امام اصفهان (نقش جهان) واقع است و ورودی کاخ های دیگر سلطنتی م یباشد. تاری خنویسان مجموعهٔ نامیده اند. » دولت خانهٔ نقش جهان « پشت عالی قاپو این کاخ مهم و ایوان بزرگ و مسقف آن، محل استقرار پادشاه و درباریان برای تماشای جشن ها ) و باز یهای ورزشی اجرا شده درمیدان به ویژه بازی چوگان، بوده است.
بنای عالی قاپوی اصفهان را شاه طهماسب به صورت کوشکی سه طبقه آغاز کرد اما در سال های بعد، شاه عباس پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان، عالی قاپو را به شکل امروزی خود گسترش داد. در طبقه هم کف عالی قاپو دفاتر امور اداری قرار داشت و به این ترتیب می توان این بنا را مقر حکومتی دولت صفویه دانست.
در طبقات بالاتر با چند اتاق با تزیینات باشکوه و یک اتاق موسیقی قرار گرفته است. شکلِ تزیینات گچی، مجموعهٔ نیم تاق های کوچک تو در تو و مجموعهٔ تزیینات به کار رفته در پوشش این اتاق می تواند عملکرد صوتی هم داشته باشد. و این نشان از علم و دانش معماران ایرانی در آن ) زمان دارد.
کاخ چهل ستون:
یکی دیگر از کاخ های صفوی در اصفهان، کاخ چه لستون است. این کاخ از یک تالار اصلی با تزیینات نقاشی روی گچ، یک تالار مسقف باز در جلوی آن و یک استخر بزرگ آب تشکیل شده است. سقف این تالار بر بیست ستون استوار شده که بازتاب تصویر این ستون ها درآب استخر، مجموعه ای از چهل ستون را نشان می دهد که کاخ را به همین دلیل چهل ستون نامیده اند.
نقشهٔ بنای چه لستون و ایوان ستون دار آن، نشان م یدهد که شباهت زیادی میان این بنا و ایوان
ستون دار کاخ عال یقاپو، وجود دارد.
کاخ هشت بهشت:
یک طرح متفاوت با کاخ های مذکور را در کاخ هشت بهشت مربوط به اواخر عهد صفویه م یبینیم. ) تصویر شمارهٔ ۳۷ ۲( این کاخ دارای فضای میانی زیبایی با حوضی در پایین و نورگیری در بالا و سقفی گنبدی و مزین می باشد. در اطراف این حوض خانه و در چهار سمت فضای میانی رو به چهار سمت باغ، چهار ایوان و روی چهار کنج آن اتا قهایی ساخته شده است. طرح هشت بهشت، شبیه کاخ سلطنتی قزوین است و فقط فاقد راهروی ستون دار اطراف بناست. هشت بهشت، نمایانگر هماهنگ ترین معماری دوران صفویه، هم در نمای خارجی و هم در نقاشی های داخلی آن م یباشد.
خارج از منطقه اصفهان نیز تعداد زیادی کاخ و یا ویران ههای کاخ، از زمان صفویه باقی مانده است. کاخ صفی آباد در بهشهر که در بلندای تپه ای مشرف به شهر بهشهر (اشرف البلاد) قرار گرفته، طرحی شبیه سایر کاخ های صفوی دارد. الف قصر خورشید کلات نادری (افشاریه) ب مقطعی از قصر خورشید تنها بنای کامل باقی مانده از نادرشاه کاخ او در کلات نادری است که به قصر خورشید معروف است.
در قرن دوازدهم ه.ش که تهران پایتخت ایران شد، پادشاهان قاجار در بخش شمالی هسته مرکزی نامگذاری شد. مرحلهٔ اول » ارگ « آن زمان شهر، شروع به ساختن تعدادی بنا کردند. این محل بعدها ساخت این مجموعه در زمان کریم خان زند صورت گرفته است و در زمان پادشاهان قاجار دستخوش تغییراتی شده است. تخریب های دهه های اول قرن حاضر آثار اندکی از آن مجموعه را برجای گذارده مشهور است. مهم ترین بنای این مجموعه کاخ » مجموعهٔ کاخ موزهٔ گلستان « است که هم اکنون به گلستان است. این مجموعه، در اطراف حیاطی بزرگ ایجاد شده و در میان آن عمارت تخت مرمر واقع است و تا اندازه ای به تالار اشرف در اصفهان شباهت دارد. در دورهٔ قاجاریه تعدادی کاخ ییلاقی هم در اطراف تهران بنا شد که مه مترین آنها عبارتند از: کاخ صاحبقرانیه در نیاوران، کاخ شهرستانک و کاخ فرح آباد. از اواخر قاجار به دلیل قدرت یافتن کشورهای غربی، ضعف سیاسی، اقتصادی و… کشور مسافرت های خارجی شاهان و از خود بیگانگی و شیفتگی به غرب دربین آنها، درمعماری نیز شاهد افول م یباشیم. برخی از معماران کم کم با گسیختگی از فرهنگ معماری خودی از الگوهای غربی استفاده نمودند، روندی که در دورهٔ پهلوی به اوج خود رسید. نمون ههایی از کاخ های این دوران مجموعه کاخ های سعدآباد، کاخ مرمر، میان پشته در بندر انزلی، کاخ رودسر و کاخ رامسر م یباشند.
بناهای تاریخی اصفهان،عالی قاپو
