طراحی شهری و چگونگی تاثیرگذاری بر عملکرد شناختی شهروندان

معماری و منظر شهری می‌تواند بر عملکرد شناختی شهروندان و متعاقب آن بر الگوهای رفتاری آنها تاثیر بگذارد. این موضوع اگرچه در طول چند دهه گذشته در قالب «روان‌شناسی محیط» مورد توجه بوده، اما امروزه با توسعه علومی مانند روان‌شناسی شناختی و علوم اعصاب شناختی اهمیت زیادی یافته است؛ به‌گونه‌ای که از یک‌سو با سهولت بیشتری می‌توان در مورد چگونگی ادراک، تصور، تفسیر و پاسخ‌دهی انسان‌ها به سازه‌های محیط شهری سخن گفت و از سوی دیگر به فهم دقیقی از اثرگذاری این محیط بر نظام شناختی انسان دست یافت.

در مطلب پیش‌رو، بیش از پرداخت‌های نظری، تلاش می‌شود نمونه‌هایی از اثرگذاری طراحی شهری بر عملکرد شناختی شهروندان بیان و دلالت‌های کاربردی آن به روشنی گفته شود.

ازدیاد محرک‌های جلب‌کننده توجه در معماری شهر، موجب خستگی حسی می‌شود

عضو هیئت علمى گروه روانشناسى پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى گفت: در محیط‌های شهری، به دلیل ازدیاد محرک‌های جلب‌کننده توجه، مانند تابلوهای تبلیغاتی، اتومبیل‌ها، ساختمان‌ها، آدم‌های پیرامون و مانند آن، نظام حسی انسان با مقداری از اطلاعات دیداری مواجه می‌شود که بسیار بیشتر از آن چیزی است که قادر به پردازش همزمان آنهاست.

روح اله شهابى با بیان اینکه در چنین فضایی، بر اساس ترکیبی از عوامل مربوط به مشاهده‌کننده مانند اهداف و انتظارات او و عوامل مربوط به طراحی شهری اولویت توجهی فرد مشخص می‌شود، افزود: فرد ضمن نادیده گرفتن محرک نامناسب، آن دسته از محرک موجود در محیط شهری را که دارای اولویت هستند، مورد توجه قرار می‌دهد.

به باور وی، این فرایند اگرچه به شکل خودکار انجام می‌شود، اما در آن مقدار بسیار زیادی از توجه به کار گرفته می‌شود که موجب خستگی توجهی خواهد شد. این خستگی توجهی می‌تواند پیامدهای بسیاری برای شهروندان داشته باشد که از آن جمله می‌توان به افزایش احتمال گم کردن وسایل شخصی یا تصادف با وسایل نقلیه عبوری اشاره کرد.

شهابی، پیامدهای خستگی توجهی برای شهروندان را تا حدی بیان کرد که حتی برخی از متخصصان علوم اعصاب شناختی، دوره کوتاه توجه را در هنگام حضور در خیابان‌های شلوغ شهری، سازگارتر دانسته‌اند.

وی در تکمیل توضیح خود افزود: متخصصان اعصاب شناختی معتقد هستند توجه زیاد به محرک‌های جذاب اما زودگذر محیط‌های شهری، می‌تواند باعث شود برای مثال اتومبیل بزرگی که در خیابان در حال حرکت است، دیده نشود.

طراحی محیط‌های بازیابی یا ترمیم‌کننده توجه راهی برای مواجهه با خستگی توجهی

عضو هیئت علمى گروه روانشناسى پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى تاکید کرد: برای مواجهه با خستگی توجهی، طراحی محیط‌های بازیابی‌کننده یا ترمیم‌کننده توجه توصیه شده است.

شهابی با بیان اینکه محیط‌های طبیعی به واسطه برخورداری از ویژگی جذابیت ذاتی، می‌توانند خاصیت ترمیمی داشته باشند و توجه تحلیل رفته را ریکاوری کنند، گفت:‌ مطالعات نشان داده‌اند نه‌تنها حضور در محیط‌های طبیعی، بلکه تماشای طبیعت یا حتی نگاه به تصاویر و فیلم‌هایی از مناظر طبیعی نیز می‌تواند اثر جبرانی داشته باشد و خستگی توجهی را از بین ببرد.

وی با اظهار اینکه در طراحی شهری، تعبیه محیط‌های طبیعی در فواصل مشخص می‌تواند راه‌حلی مهم برای کاهش خستگی توجهی در نظر گرفته شود، افزود: این موضوع، مورد تایید تجربی نیز قرار گرفته است؛ برای مثال والدین کودکانی که دارای اختلال نقایص توجه هستند، گزارش کرده‌اند که فرزندشان در محیط‌های طبیعی بیرون از خانه در مقایسه با سایر محیط‌ها، نشانه‌های اختلال کمتری را نشان می‌دهند.

به‌گفته شهابی، برای محیط‌های طبیعی ترمیم‌کننده توجه، چهار ویژگی شامل جذابیت (fascination)، وسعت (extent)، دور بودن (being away) و سازگاری (compatibility) در نظر گرفته شده است که در طراحی این محیط‌ها می‌بایست مورد توجه قرار گیرند.

افراد نباید در محیط احساس ناراحتی و غریبگی کنند

وی با بیان اینکه جذابیت، به ظرفیت محیط در جلب توجه به صورت خودکار و بدون تلاش شناختی اشاره دارد، تصریح کرد: این ویژگی دارای وجه دیداری است و می‌تواند در منابع بصری مختلفی مانند یک محوطه پر از گل، گروه مجتمعی از پرندگان با یک آب رونده خود را نشان دهد.

عضو هیئت علمى گروه روانشناسى پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگی یادآور شد: وسعت به معنای احساس راحتی عمیق و آسایش در محیطی است که هیچ ویژگی غیرمعمول و غیر منتظره‌ای ندارد و افراد در آن احساس ناراحتی و غریبگی نمی‌کنند؛ بر این اساس، در طراحی محیط ترمیم‌‌کننده توجه، حداکثر شباهت آنها به محیط‌هایی که افراد در آن احساس آرامش دارند، می‌بایست مورد توجه قرار گیرد.

بنا بر نظر شهابی، برای تجربه چنین حسی، اگرچه محیط فیزیکی به تنهایی کفایت نمی‌کند، اما می‌تواند تا حد زیادی مفید باشد. سرانجام، محیط برای آنکه ترمیم‌کننده شناختی باشد، می‌بایست ترجیح شخصی افراد باشد و آن را با انگیزه درونی انتخاب کنند.

محیط سازگار ترمیم‌کننده شناختی چه ویژگی‌هایی دارد؟

وی درباره ویژگی‌های محیط سازگار ترمیم‌کننده شناختی نیز گفت: در آن افراد نیاز به جستجوی اطلاعات ندارند و تمامی اطلاعات لازم برای درک و لذت بردن از محیط به سهولت در دسترس است؛ همچنین افراد احساس نمی‌کنند از روی ناچاری و ضرورت وارد آن محیط شده اند، بلکه تمایل به لذت بردن و ترمیم شناختی موجب ورود آنها به محیط شده است.

شهابی در تکمیل توضیح خود اضافه کرد: همچنین محرک‌های پرت‌کننده حواس یا ایجادکننده خطر در محیط وجود ندارد و افراد برای لذت بردن به تلاش کمی نیاز دارند.

وی توضیح داد: در مراحل ابتدایی پردازش تصویری مناظر شهری توسط شهروندان، رقابت شدیدی بین تابلوهای تبلیغاتی متراکم، وسایل نقلیه متنوع، افراد با ظاهر و پوشش بسیار متفاوت، ساختمان‌های ناهمگن و سایر محرک‌های موجود در محیط شهری وجود دارد.

شهابی با بیان اینکه در این رقابت، پردازش اشیای بزرگ‌تر و برجسته‌تر در مقایسه با اشیای کوچک‌تر، با سهولت بیشتری انجام می‌شود، افزود: در نتیجه اگرچه در محیط‌های شهری، کلیت منظر به سرعت درک می‌شود، اما امکان ناتوانی در درک و شناسایی اشیای کوچک‌تر حتی هنگامی که همین اشیا نیز مورد انتظار هستند، وجود دارد.

به‌گفته وی، این خطا، هنگامی که افراد تحت بار شناختی زیادی هستند، بدتر شده و موجب دشواری در تشخیص اجسام کوچک‌تر می‌شود. برای مثال، در برخی شهروندان، این موضوع باعث می‌شود در پیداکردن مکان‌های مدنظر دچار اشتباه شوند یا هنگام رانندگی از تشخیص عابران پیاده یا دوچرخه‌سواران و موتورسواران ناتوان باشند. برای مواجهه با چنین پدیده‌ای، اقداماتی مانند پرهیز از بی‌نظمی شهری، حذف عناصر زائد، رعایت تناسب در اندازه تابلوها و مانند آن پیشنهاد می‌شود.

طراحی شهری ایده‌آل، فرصت‌های بیشتر بازی برای کودکان فراهم می‌کند

عضو هیئت علمى گروه روانشناسى پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگی گفت: در کودکان، بازی یک فعالیت ضروری برای رشد اجتماعی، هیجانی و شناختی است؛ با این حال، بازی به صورت خودکار روی نمی‌دهد، بلکه به وسیله محیط و فرصت‌های دیگری که آن را فراهم می‌کنند، تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد.

شهابی با تاکید بر اینکه یک طراحی شهری ایده‌آل، فرصت‌های بیشتر بازی برای کودکان فراهم می‌کند که در واقع منجر به یادگیری و رشد شناختی عمیق‌تر می شود، تصریح کرد: برای مثال طراحی شهری علاوه بر تعبیه زمین‌های بازی مناسب، از طریق فاصله بین سنگ‌های روی چمن می‌تواند بازی‌های عملکردی مانند دویدن یا پریدن را فراخوانی کند.

وی با بیان اینکه نکته حائز اهمیت آن است که در طراحی‌های شهری، نه فقط بازی‌های عملکردی مانند آنچه گفته شد، بلکه سایر انواع بازی‌ها نیز می‌بایست مورد توجه قرار گیرد، ادامه داد: برای مثال کودکان به طور طبیعی کنجکاو هستند و غریزه کاوشگری آنها وقتی تحریک می‌شود که با اشیائی مبهم روبه‌رو شوند؛ از این رو طراحی فضاهای شهری که احتمالا محل تجمع کودکان بوده و بیم خستگی آنها وجود دارد می‌بایست میل به کشف را هم در کودک و هم در بزرگسال همراه آنها فراخوانی کند.

شهابی با اظهار اینکه چنانچه طراحی برای بزرگسالان واضح و روشن باشد، ترغیب کودکان به کشف اتفاق نخواهد افتاد، گفت: یا آنکه قرار گرفتن تعداد بیشتری تاب در کنار یکدیگر و حرکت هماهنگ آنها، علاوه بر توسعه روابط اجتماعی، می‌تواند مهارت‌های شناختی مانند هماهنگی و انطباق را تقویت کند.

نحوه طراحی شهری می‌تواند عامل حمایت‌کننده یا خطر برای نقصان شناختی سالمندان باشد

وی سالمندان را گروه سنی دیگری بیان کرد که برخی از ویژگی‌های طراحی شهری مانند نحوه اتصال خیابان‌ها به یکدیگر، کاربری‌های چندگانه محیط و در دسترس بودن فضاهای طبیعی می‌تواند به عنوان عوامل حمایت‌کننده یا خطر برای نقصان شناختی یا دمانس در آنها باشد.

شهابی با تاکید بر اینکه نقصان شناختی، درک و پردازش موقعیت‌های فضایی و مکان‌ها را برای سالمندان دشوار می‌سازد و موجب مشکلاتی مانند فراموشی مسیر منزل حتی در سالمندان بهنجار می‌شود، تصریح کرد: ویژگی‌های محیط شهر، از طریق اثرگذاری که بر فعالیت‌های فیزیکی، وضعیت سلامتی روانی و تعاملات اجتماعی دارند، به صورت غیرمستقیم نیز بر کارکرد شناختی سالمندان اثر می‌گذارد.

عضو هیئت علمى گروه روانشناسى پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگی اظهار داشت: طراحی‌های شهری که در آن عناصر معماری سنتی مانند ساعت‌های سردر، هلال تزیینی، ایوان جلویی و مانند آن وجود داشته باشد، می‌تواند احساس راحتی را در افراد مسن افزایش داده و موجب تسهیل در پردازش مکان‌ها شود.

وی با بیان اینکه همچنین شواهد پژوهشی بسیاری نیز وجود دارد که نشان می‌دهد روابط اجتماعی گسترده می‌تواند برای سالمندان مفید بوده و خطر نقصان شناختی را در آنها تا حد زیادی، کاهش دهد، ادامه داد: از این رو، ساخت و توسعه مکان‌هایی که تعامل اجتماعی را تشویق کنند، یکی از مهم‌ترین فرصت‌ها برای پیشگیری از دمانس در سالمندان شهری است. از جمله طراحی‌های شهری که ارتباطات انسانی را امکان‌‌پذیر و معاشرت را تسهیل می‌کنند، می‌توان به ساخت نیمکت‌های خیابانی با میزهایی مشابه میز کنفرانس در محل‌های احتمالی تجمع سالمندان اشاره کرد.

سیمای خیابان‌ها می‌توانند تعیین‌کننده سلامت روان شهروندان باشند

به‌گفته شهابی یکی دیگر از مسیرهایی که طراحی شهری می‌تواند بر عملکرد شناختی انسان اثر بگذارد، سهمی است که در سلامتی روانی شهروندان ایفا می‌کند. شواهد پژوهشی بسیاری وجود دارد که نشان می‌دهد ویژگی‌های محیطی مانند منظر شهری و سیمای خیابان‌ها می‌توانند تعیین‌کننده سلامت روان شهروندان باشند.

وی اضافه کرد: علاوه بر احساس تنهایی و انزوا، برخی شواهد پژوهشی نشان می‌دهد ساکنان مناطق شهری پرجمعیت، افسردگی و اضطراب بیشتری دارند.

شهابی یادآور شد: پژوهش‌های علوم شناختی با اشاره به نقش طراحی شهری در شکل‌گیری اضطراب و افسردگی، معتقد هستند عواملی مانند سهولت در استفاده از خدمات شهری، احساس راحتی در فضای شهری، سهولت در نحوه رفت و آمد، محیط‌های شهری تقویت‌کننده تعاملات اجتماعی و محله‌های به هم متصل که توسعه‌دهنده روابط اجتماعی و حسن همجواری هستند، می‌توانند آسیب شناختی ناشی از اضطراب و افسردگی را به شدت کاهش دهند.

عضو هیئت علمى گروه روانشناسى پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه اگر چه افراد ممکن است ساکن در محله‌هایی باشند که از فضای سبز و طبیعی کمتری برخوردار هستند، تاکید کرد: اما با تعبیه چنین فضاهایی در مسیرهای منتهی به محله‌های اداری و مرکز شهر که افراد روزانه در آن تردد می‌کنند، می‌توان اثرات روان‌شناختی مثبت ایجاد کرد.

نبود نور طبیعی در طراحی شهری و فضاهای داخلی بر کیفیت روانی مردم تاثیر می‌گذارد

وی با تاکید بر اینکه اهمیت نور طبیعی در طراحی شهری و فضاهای داخلی بارها مورد تایید پژوهشی قرار گرفته است، گفت: عدم مواجهه با نور طبیعی تا حد زیادی می‌تواند بر کیفیت خواب و وضعیت روانی افراد اثر بگذارد. قرارگرفتن در معرض نور روزانه، همواره یکی از تکنیک‌های درمانی برای مواجهه با افسردگی‌های فصلی بوده است.

شهابی یادآور شد: مطالعات اخیر نشان دادند مکانیسمی که در رابطه بین نور خورشید و خلق وخو وجود دارد، در شناخت نیز مؤثر است و عملکرد شناختی می‌‌تواند تحت تاثیر نور قرار گیرد. به عبارت دیگر، افراد مستعد اختلالات خلقی مرتبط با نور خورشید می‌توانند مستعد مشکلات شناختی مربوط به نور خورشید نیز باشند.

وی با اشاره به اهمیت قرارگیری در معرض نور طبیعی، تاکید کرد: ضرورت دارد در طراحی شهری، این نکته مورد توجه قرار گیرد. برخورداری از نور طبیعی برای آن دسته از فضاهای شهری که در آن افراد نیازمند توجه متمرکز بیشتری هستند مانند بیمارستان‌ها و مراکز آموزشی، دارای اهمیت بیشتری است.

به‌گفته شهابی براساس آنچه گفته شد، به منظور درک جامع تعامل انسان و محیط و کاربست آن در طراحی شهری، مشارکت متخصصانی مانند جامعه‌شناسان، انسان‌شناسان، روان‌شناسان شناختی و متخصصان علوم اعصاب ضرورت اساسی دارد.