انتقال «خدمات» به زیر زمین پایتخت
آخرین بررسی‌ها از وضعیت آلودگی هوای پایتخت نشان می‌دهد: تغییرات به وجود آمده در جنس و ترکیب آلودگی هوای تهران ناشی از یک عامل مغفول مانده به نام «تخریب باغات و فضای سبز شهری و تبدیل آنها به ساختمان‌ها» است که میزان آلودگی هوای شهر چند میلیونی تهران را به سه برابر استاندارد جهانی رسانده است.
به گفته کارشناسان سلامت و محیط زیست، یکی از راه‌هایی است که به نظر
می‌رسد می‌تواند در کنترل آلودگی هوا کمک‌کننده باشد افزایش فضای سبز شهری از طریق
کاشت درختان است. از این رو تحقیقاتی که اخیرا توسط دانشگاه آزاد تهران انجام شده
است الگویی تجربه شده در سایر کشورهای دنیا را برای کاهش آلودگی هوا و جبران کمبود
فضاهای سبز پیشنهاد داده است که بر مبنای آن سطوح شهری برای توسعه فضای سبز از
طریق انتقال کاربری‌های خدماتی به «زیر زمین» آزادسازی می‌شود.
براساس مطالعات انجام شده مدل پیشنهادی که برمبنای استفاده از فضاهای
زیر زمینی شهر تهران طراحی شده، برای توسعه فضاهای سبز در مناطق کم برخوردار شهری
همچون بافت فرسوده پیش‌بینی شده است تا با جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی از یکسو به
نوسازی بافت فرسوده شهری و افزایش مراودات اجتماعی درون محله‌ای بپردازد و از سوی
دیگر با انتقال کاربرهای خدماتی همچون سالن‌های سینما، رستوران، فروشگاه‌ها و…
به زیر زمین، سطوحی از اراضی شهری را برای تبدیل به باغات و فضای سبز شهری در این
مناطق آزاد کند.
این در حالی است که تاکنون عمده کاربری‌های تعریف شده در زیرزمین برای
کاربری‌های خصوصی از جمله جانمایی پارکینگ‌ها در مجتمع‌های تجاری و مال‌های بزرگ
اختصاص داشته است.
همچنین این الگوی پیشنهادی شکل ظاهری بافت‌های مسکونی با زمان استفاده
دائم را به یک نوار کاربری با «خط آسمان» منظم با دید و منظر مناسب تبدیل می‌کند و
از این طریق فضاهای محصور شده بین گذرهای اصلی از هر نوع کاربری آزاد شده و بستر
مناسب برای توسعه فضای سبز ایجاد می‌شود. طراحان این الگو، توسعه فضاهای عمومی زیر
زمینی و آزادسازی فضاهای روی زمین برای افزایش سرانه فضاهای سبز را هدف اصلی این
طرح عنوان می‌کنند.
به گفته محمدمهدی صفایی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب
در گام نخست منطقه ۹ شهر تهران که در محدوده بافت فرسوده قرار دارد و با کمبود فضای
سبز مواجه است به‌عنوان اولین نقطه پیشنهادی برای اجرای این الگو ارائه شده است.
ضمن آنکه این منطقه با مشکلات منطقه ۱۲ به لحاظ برخورداری از بافت تاریخی نیز
مواجه نیست که کار انتقال برخی کاربری‌ها به زیر زمین پایتخت را با مشکل مواجه کند. شهر تهران که در ابتدای تبدیل به پایتخت کشور به عنوان
باغ شهری کوچک شناخته می‌شد هم‌اکنون به توده‌ای حجیم از ساختمان‌های بلند بدون
سابقه تاریخی و هویت سبز خود بدل شده است. این در حالی است که دو ضابطه برای حفاظت
از اراضی سبز شهر تهران تحت عنوان «قانون حفظ و گسترش فضای سبز» و «طرح جامع
تهران» وجود دارد؛ اما تعبیر اشتباه مدیران شهری و متولیان اجرای قانون از این
ضوابط سبب شده تا این ابزار به جای آنکه به‌عنوان حامیان حفاظت از فضای سبز و باغات
باشند عملا در مسیر عکس به کار گرفته شوند و زمینه ساخت‌وسازها در این اراضی به
بهانه حمایت از مالکان تقویت شود.
در این میان تلاش برخی از مسوولان شهری برای بازگشت دوباره فضاهای سبز
به شهر از روش‌های مختلف همچون شناسنامه‌دار کردن باغات یا تملک برخی باغات خصوصی
به نتیجه ۱۰۰ درصدی نرسیده است. ضمن آنکه به گفته کارشناسان شهری در وضعیت کنونی
امکان تغییر کاربری‌ها یا تخریب ساختمان‌های موجود و تبدیل آنها به فضای سبز نیز
با هزینه‌های زیادی همراه خواهد بود.
در این میان تحقیقاتی اخیرا توسط یکی از دانشگاه‌های تهران براساس
الگوی تجربه شده در کشورهایی همچون ایتالیا به مجموعه مدیریت شهری تهران ارائه شده
است که بر مبنای آن مناطقی از شهر که فاقد فضاهای تاریخی و فضاهای سبز و عمومی
کافی هستند و امکان گودبرداری‌های عمیق و ایجاد فضاهای زیر زمینی را دارند، از
طریق انتقال برخی سازه‌های خدماتی به زیر زمین، امکان توسعه فضای سبز درآنها فراهم
می‌آید. در مقابل تغییراتی که در این بافت منتخب شهری ایجاد می‌شود به این صورت
خواهد بود که فضاهای مسکونی در روی سطح زمین به صورت نواری در حاشیه اطراف میدان و
در محل قبلی پلاک‌های تجاری و مسکونی پیش‌بینی می‌شوند، فضاهای تجاری به طبقات زیر
زمین اول تا سوم و فضاهای خدماتی نظیر سینماها به طبقات زیرزمین چهارم منتقل
خواهند شد. در این الگو پارکینگ‌های موردنیاز منطقه نیز در طبقات منفی پنجم تا
هفتم احداث خواهند و عبور سواره‌ها به صورت غیرهمسطح و از طبقات زیرین انجام می‌شود. به گفته
صفایی استاد دانشگاه آزاد تهران جنوب، دسترسی‌های مترو نیز از تجاری‌های زیرزمین
پیش‌بینی می‌شود.
گفتنی است هم‌اکنون برای بسیاری از مال‌ها و ساخت‌وسازهای بلندمرتبه
شهری تا ۸ طبقه زیرزمین گودبرداری می‌شود که صرفا به ساخت پارکینگ اختصاص دارد.
او با بیان اینکه این طرح توسط یکی از دانشجویان
رشته معماری دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب ارائه شده است، تصریح کرد: با اجرای
الگو به این شکل سطح باز به دست آمده حاصل تخریب بلوک‌های ساختمانی به صورت فضای
سبز و در ارتباط با طبقات زیرین از طریق بازشو‌های عمودی خواهد بود.
این استاد دانشگاه با اشاره به این موضوع که توسعه فضاهای سبز در سطوح
شهر تاثیرات مثبتی بر کیفیت زندگی مسکونی و توسعه شهری خواهد داشت، اظهار کرد: با
ایجاد این فضاها نه تنها فضاهای موردنیاز عمومی یک محله در زیر زمین تامین می‌شود،
بلکه در طراحی این مجموعه می‌توان به پیش‌بینی بخش‌های سبز در نما به صورت تراس و
امتداد آن تا بام‌ها اقدام کرد. او در پاسخ به انتقادات مطرح شده از سوی برخی
شهرسازان عنوان کرد: برخی دوستان شهرساز اعتقاد دارند که اجرای این الگو ممکن است
بافت شهری را برهم بزند اما براساس این طرح بنایی برای انتقال شهروندان یک بافت
شهری به بافت دیگر وجود ندارد بلکه فقط بافت ساماندهی می‌شود علاوه بر این توسعه
پیاده‌راه هم به وجود می‌آید چراکه یکی از مشکلات فعلی پایتخت که ناشی از تراکم
مسکونی بالا است، کاهش مراودات اجتماعی است.
صفایی در مورد نحوه تامین مالی اجرای این طرح نیز گفت: این طرح که به نوعی
نوسازی بافت فرسوده شهری هم محسوب می‌شود می‌تواند از طریق ارائه مجوزهای تراکم
اضافه که بابت تشویق مالکان به نوسازی ارائه می‌شود و جذب سرمایه‌گذاری‌های بخش
خصوصی با همکاری مدیریت شهری تامین مالی شود.
او افزود: در حال حاضر یکی از راه‌حل‌های موثر و تجربه شده در دنیا استفاده
از فضاهای زیرزمینی با هدف حفظ، تامین و توسعه کاربری‌های موردنیاز از یکسو و
آزادسازی سطوح شهری به منظور توسعه فضاهای سبز است. او تاکید کرد: با توسعه و
تامین فضاهای زیرزمینی امکان تغییر مکانی فضاهایی با زمان استفاده موقت همچون
فروشگاه‌ها، رستوران‌ها، سالن‌های اجتماعات و سینماها میسر می‌شود و فضاهایی با
«زمان استفاده دائم» همچون کاربری‌های مسکونی در روی زمین جانمایی می‌شوند. عضو
هیات علمی دانشگاه آزاد اضافه کرد: فضاهای آزاد شده حاصل از انتقال کاربری‌های
خدماتی به زیرزمین می‌تواند به فضای سبز، فضای بازی کودکان، مسیرهای پیاده‌رو و
فضایی برای شکل‌گیری مراودات اجتماعی تبدیل شود، این ظرفیت بالقوه هنوز به کمک
پایتخت نیامده است. او تاکید کرد: اگرچه در محدوده خصوصی املاک نوسازی شده شهر
تهران امروزه اغلب ساختمان‌ها از فضاهای زیرزمینی برای تأمین پارکینگ و انباری یا
سالن‌های اجتماعات و استخرهای خصوصی بهره‌مند هستند ولی در حال حاضر فضاهای زیر زمینی
بخش کوچکی از فضاهای عمومی کلان‌شهر تهران را تشکیل می‌دهند.
به گفته وی آنچه تاکنون به عنوان فضاهای زیرزمینی عمومی در این شهر
مورد استفاده قرار گرفته اغلب شامل فضاهایی برای ارتباطات و حمل و نقل درون شهری مانند
تونل‌ها، خطوط حمل و نقل و ایستگاه‌های مترو است در حالی که می‌توان از این فضای
موجود در تراز منفی پایتخت به نفع افزایش سرانه فضای سبز در سطح شهر بهره گرفت.
