به‏ سوی «شهرداری تمام شیشه‏ ای»

برای کاهش فساد و حداکثرسازی شفافیت مالی، اولویت را به انتخاب افراد پاکدست بدهیم یا به انتخاب برنامه‏هایی که ریشه‏های حقوقی و ساختاری فساد را ریشه‏کن می‏کنند؟ نگاهی گذرا به فضای انتخابات نشان می‏دهد که یکی از کلیدی‏ترین خواست‏های شهروندان، چه در انتخابات ریاست‏جمهوری و چه در انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا، به‌ویژه در شهرهای بزرگ، جلوگیری از فساد و رانت است.

برای حل این مشکل، شعارهای نامزدهای این دوره انتخابات، چه در عرصه
ریاست‏جمهوری و چه شورای شهر، در بهترین حالت، توصیه به جایگزینی افراد کاربلدتر و
پاکدست‏تر می‏کند؛ افرادی که صرف حضور و فعالیت‏شان می‏تواند بسیاری از معضلات اقتصادی
و اجتماعی جامعه را حل کند. شعارهای «انتخاب فرد پاکدست برای جلوگیری از فساد»،
حکایت از غلبه رویکردی دارد که اگرچه بخشی از راه حل مساله را در خود دارد، اما
آموزه‏ای بنیادی در علم اقتصاد را نادیده می‏گیرد. بر اساس این آموزه بنیادی،
اثرگذاری اراده عامل‏های اقتصادی چه در نقش شهروند، چه اعضای شورای شهر و چه
مدیران نهادهای دولتی و عمومی، در صورتی منجر به نتایج مطلوب می‏شود که قواعد،
ساختارها و قوانین حاکم بر آن‏ نهادها، شرایط لازم را برای تحقق و پیگیری
خواسته‏ها بدهد. رویکردی که اگرچه اراده افراد را نادیده نمی‏گیرد، اما ایجاد
زیرساخت‏های حقوقی و ساختاری لازم برای اثرگذاری اراده‏ها را بسیار ضروری‏تر
می‏داند. مثلا برای ایجاد شفافیت حداکثری در شهرداری آینده تهران، بر اساس آموزه
فوق، «افراد» از مرکزیت توجه خارج و «برنامه‏ها» محور
توجه و تصمیم‏گیری قرار می‏گیرند. برنامه‏ای
می‏تواند تغییرات ساختاری لازم را ایجاد کند که به سه سوال مهم پاسخ‏های درخور
دهد؛ الف- برنامه چه اهدافی دارد؟ ب- این اهداف با کدام مکانیزم به دست می‏آیند؟
ج- کدام بخش از این اهداف بلندمدت هستند و کدام بخش کوتاه‏مدت؟ باز هم از علم
اقتصاد آموخته‏ایم که اهداف باید سنجش‏پذیر باشد. مسیر رسیدن به آن اهداف روشن و
عملگرایانه باشد و پایداری و ماندگاری آن اهداف بلندمدت در نظر گرفته شود. طرح
شهرداری تمام شیشه‏ای، هر سه مولفه را در خود دارد. هدف آن ایجاد شفافیت در
عملکردها و اطلاعات جاری در نهاد شهرداری و همچنین شورای شهر است. مسیر رسیدن به
این هدف، ایجاد سامانه‏های انتشار آنلاین این اطلاعات و پایداری این هدف، به یمن
نظارت و پایش مدام شهروندان، دائم و بلندمدت است. به‏عنوان مثال می‏توان برنامه «شهرداری تمام شیشه‏ای» را برای شهرداری آینده تهران مطرح کرد. این
برنامه می‏تواند در گام نخست چهار اقدام عملی، ملموس
(Tangible) و قابل اجرا را ازسوی شورای شهر آینده تهران پیگیری کند:

۱- ایجاد
شفافیت از مسیر علنی ساختن تمام آرای اعضای شورای شهر به مصوبات این شورا: دسترسی
دائم و در لحظه شهروندان به آرای نمایندگانشان در شورای شهر، قدرت نظارت آنها را
بر عملکرد اعضای شورا به حداکثر می‏رساند. شورای شهری که به دنبال ایجاد شفافیت
برای کاهش فساد و بهبود عملکرد در شهرداری است، باید از خود شروع کند. آن‌گاه که عملکرد
اعضای شورا پیش چشم شهروندان باشد، هزینه هر تصمیم آنقدر بالا می‏رود که
بده‏بستان‏های غیرحرفه‏ای را به حداقل ممکن برساند.

۲- انتشار
آنلاین اطلاعات مربوط به معاملات شهرداری و نیز اطلاعات مربوط به کلیه پروژه‏های
شهرداری با گردش مالی بالای یک میلیارد تومانی: تعداد و پیچیدگی معاملات شهرداری،
آنقدر زیاد هست که حتی با فرض دسترسی اعضای شورای شهر به آنها و همچنین اراده اعضا
به پایش و نظارت بر آنها، باز هم از نظر توان و فرصت، چنین کاری نشدنی باشد. وقتی
این اطلاعات در اختیار شهروندان قرار می‏گیرد، در واقع ظرفیت‏های بالقوه فراوان و
متکثری فعال می‏شود که در هر لحظه و در هر نقطه از شهر، در حال پایش و نظارت مدام
است. انتشار آنلاین اطلاعات معاملات شهرداری، بازگشت به این اندیشه ژرف هایک است
که دانش، امری متکثر و برآمده از اجتماع است. هیچ فرد یا گروه اقلیتی، امکان
دسترسی و پایش همه اطلاعات را ندارند. بنابراین گردش آزاد اطلاعات، شرط ضروری
بهینه‌سازی فضای اجتماعی- اقتصادی است.

۳- انتشار
آنلاین اطلاعات مربوط به تغییر کاربری‏ها، پایان‏کارها، مجوزهای ساخت و ساز و
غیره: همان دلایلی که اهمیت اقدام دوم را نشان می‏دهد، اهمیت اقدام سوم را نیز
توجیه می‏کند. با این تفاوت مهم که تغییر کاربری‏ها، پایان‏کارها و غیره، از جنس
موضوعاتی است که دسترسی فوری به اطلاعات آنها می‏تواند جلوی آن را پیش از آغاز
بگیرد. اگر شهروندان در همان لحظه‏ای که چنین تصمیمی گرفته شد، می‏دانستند که باغ گیاهی
تجریش قرار است به ارگ تجاری تجریش تبدیل شود، قطعا چنان فضای مخالفت عمومی‏ای را
نشان می‏دادند، که هیچ‏گاه چنین اتفاقی رخ نمی‏داد. هر درختی که در این شهر قطع
می‏شود و هر برجی که بالا می‏رود تا جلوی دست نوازش خورشید و باد را بگیرد، ناشی
از یکی از تصمیم‏هایی است که پشت دیوارهای غیرشیشه‏ای شهرداری گرفته شده است.

۴- انتشار
آنلاین اطلاعات کامل کمک‏های نقدی و غیرنقدی شهرداری به نهادهای اجتماعی- فرهنگی:
بی‏شک شهرداری هر ساله، بودجه قابل توجهی را به مسائل فرهنگی و اجتماعی شهر اختصاص
می‏دهد، اما دوام آسیب‏های جدی اجتماعی چون اعتیاد، نشان ا ز ناکارآمدی می‏دهد. شهروندان حق دارند بدانند به هر نهاد فرهنگی-اجتماعی چه قدر کمک مالی
شده است تا در مقایسه آنها با هم، بتوانند عملکرد هر نهاد را بسنجند و با مقایسه
نسبت بودجه‏ها به یکدیگر، درباره عملکرد شهرداری در این خصوص قضاوت کنند. طرح
«شهرداری تمام شیشه‏ای» با مولفه‏های فوق، می‏کوشد تا هر اطلاعات مالی که در دسترس
اعضای شورای شهر هست، در دسترس همه شهروندان قرار گیرد. به این
ترتیب ابزار نظارت و پایش را از یک گروه کم‏تعداد و با قدرت کم، یعنی اعضای شورای
شهر، به تمام شهروندان شهر گسترش می‏دهد. توانمندی‏های بالقوه را فعال می‏کند و
ساختاری برگشت‏ناپذیر و پایدار را ایجاد می‏کند که هدفش فراهم کردن یکی از شروط
ضروری جامعه ‏ایده‌آل از منظر علم اقتصاد است: جامعه‏ای که در آن تقارن و
دسترس‏پذیری اطلاعات حداکثر شده است.