اولین شهری که انسان آن را ساخت !

نقاط متعددی در جهان وجود دارد که ادعا می‌شود اولین شهری هستند که بشر بنای آن‌ها را نهاده است، اما به گونه‌ای جالب توجه اتفاق نظری در این زمینه میان باستان شناسان وجود ندارد.

یک جمله معروف از مارک تواین، نویسنده مشهور آمریکایی وجود دارد که می‌گوید: «شهر بنارس هند، قدیمی‌تر از تاریخ، قدیمی‌تر از فرهنگ و حتی قدیمی‌تر از افسانه هاست». امروزه ما می‌دانیم که تواین در این خصوص اشتباه می‌کرد، اما واقعاً قدیمی‌ترین شهری بشر بر روی این زمین ساخت، کدام است؟

به گزارش صما، یافتن قدیمی‌ترین شهر ساخته دست بشر، در نگاه اول نباید چندان موضوع پیچیده‌ای باشد، زیرا بررسی‌های باستان شناسی از شهر‌های کاووش شده، حداقل می‌تواند به ما نشان بدهد که از نمونه‌های موجود کدامیک می‌تواند قدیمی‌ترین باشد. اما واقعیت این است که ماجرا به همین سادگی‌ها نیست؛ در این عرصه علاوه بر محدودیت‌های علمی، تعصبات ملی و قومی نیز دخالت چشمگیری دارد و هر شهر با قدرت می‌خواهد خود را اولین شهر ساخته شده در جهان معرفی کند.

اوضاع در خود مجامع علمی نیز بهتر از این نیست و جدال بر سر موضوعاتی همچون تعریف شهر در اعصار قدیم و وجه تمایز آن با دیگر سکونت گاه ها، هنوز ادامه دارد. همچنین در محافل دانشگاهی در مورد اینکه آیا شهر‌ها می‌توانند قبل از دوره کشاورزی قدمت داشته باشند یا خیر، اختلاف نظر طولانی مدتی وجود دارد. این اختلافات، مسائلی اساسی در شناخت قدیمی‌ترین شهر‌های جهان ایجاد می‌کند، زیرا برخی از این موارد با مشکل پذیرفته شدن با عنوان یک شهر مواجه هستند. مجموعه‌ای از این مسائل علمی و غیر علمی سبب شده است تا امروزه تعدادی قابل توجهی از سکونت گاه‌های باستانی، از آسیا گرفته تا اروپا، داعیه اولین شهر ساخته شده جهان را مطرح کنند.

قدمت بنارس که مارک تواین شیفته آن شده بود، بر این افسانه استوار است که توسط الهه شیوا در ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد بنا شده است. این در حالی است که شواهد باستان شناسی تنها توانسه شواهد شهر بودن این منطقه مستقر در کنار رود گنگ را در ۲۰۰۰ سال بعدتر، شناسایی کند؛ بنابراین از همین ابتدا بهتر است ادعای مارک تواین را کنار بگذاریم و به بررسی دیگر مدعیان جهان بپردازیم.

زمانی شهری به نام کروکودیلوپلیس وجود داشت که در آن خدای تمساح سوبک را می‌پرستیدند. مردم کروکودیلوپلیس به نماینده زمینی Sobek، تمساح زنده‌ای که آن را پتسوچوس می‌نامیدند و با طلا و جواهرات پوشانده شده بود و در معبدی نگهداری می‌کردند، ارادت داشتند، اگرچه مشخص نیست که چگونه این کار را بدون آسیب رساندن به خود یا تمساح انجام دادند. کروکودیلوپلیس در حدود ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد در کرانه نیل در جنوب غربی ممفیس تأسیس شد. مصریان آن را شِدِت (Shedet) می‌نامیدند و احتمالاً باستانی‌ترین شهر در مصر باستان بوده است که اکنون بخشی از شهر امروزی فیوم است.

خاورمیانه و بین النهرین هم مدعی بسیار جدی در این زمینه است. این منطقه به واسطه دارا بودن رود‌های مهم دجله و فرات دشت‌های وسیع و حاصلخیز، از جمله استقرارگاه‌های بسیار کهن بشر بوده است. این منطقه را بسیاری از باستان شناسان با عنوان گاهواره تمدن می‌شناسند. در این سرزمین و به ویزه در منطقه‌ای که امروزه اقلیم کردستان عراق محسوب می‌شود، دو مدعی مهم، یکی در نزدیکی شهر کرکوک با قدمت ۲۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح و دیگری در نزدیکی شهر اربیل با قدمتی بیش از ۶۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح وجود دارد.

در همسایگی بین النهرین، ایران نیز مدعیان سرسختی در این زمینه دارد. شهر شوش در جنوب غربی ایران که یکی از مداوم‌ترین سکونت‌ها را نیز دارد، حداقل از ۴۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، سابقه سکونت شهری دارد. همچنین مدعیان دیگری همچون شهر سوخته در جنوب شرق ایران با قدمتی حداقل ۵۰۰۰ ساله و تپه حصار و سیلک نیز وجود دارد که سابقه استقرار شهری در این کشور باستانی را به تاریخ‌های بسیار گذشته بازمی گرداند.

غرب آسیا نیز مدعیان بسیار قدری دارد؛ زمانی دمشق یکی از بلامنازع‌ترین شهر‌ها در زمینه قدمت به شمار می‌رفت که ادعای استقرار در ۹۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح را ارائه می‌داد، اما تا هزاره دوم قبل از میلاد هیچ مدرک روشنی مبنی بر فعالیت معنی‌دار شهری در منطقه وجود ندارد. با این حال، شهر حلب در سوریه، دلایل محکم تری برای قرار گرفتن در فهرست قدیمی‌ترین شهر‌های جهان دارد. پیش از این شواهد مربوط به ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در این شهر پیدا شد، اما باستان شناسان آن را استقرارگاه‌های قبایل متحرک مربوط کرده اند نه استقرار شهری. با این همه هنوز قدمت ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح این شهر قابل مشاهده است.

بیبلوس شهری در لبنان است که توسط فنیقی‌ها ساخته شد و قدمت آن به ۸۸۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد. از سال ۳۰۰۰ قبل از میلاد، بیبلوس یک مرکز شهری پررونق و منبع کلیدی تجارت پاپیروس برای جهان باستان بود. اما در این میان فلسطین یک مدعی جالب توجه دارد؛ جریکو در کرانه باختری که قدمت آن به ۹۰۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد. کاوش‌های باستان شناسی، دیوار‌های دفاعی به ارتفاع ۱۲ فوت و عرض ۶ فوت در این منطقه از زیر خاک بیرون کشیده که نشان از استقرار شهری دارد. به عبارت دیگر بر اساس داده‌های باستان شناسی، جریکو در فلسطین احتمالاً کهن‌ترین شهری است که ما تاکنون توانسته ایم آن را پیدا کنیم. این بدان معنا نیست که جریکو اولین شهری است که بشر بر روی زمین ساخته، زیرا کاووش‌های جدید در سراسر جهان شاید افق‌های جدیدی بر روی ما بگشاید؛ پس این پرسش همچنان باز باقی می‌ماند!