مسکن و ساختمان

آیا ارگ بازسازی شده بم همان ارگی است که فرو ریخت ؟

چهره ارگ بم پس از ۱۷ سال

بم در روز ۵ دی سال ۸۲ ساعت پنج صبح لرزید. قد نخل های بم در سوگ ۳۰ هزار بمی خمید. ارگ بم از غصه فرو ریخت. فروریختن و ویرانی، بخشی از تاریخ یک اثر تاریخی است! مرمتگران، تاریخ را بازسازی نمی کنند. اگر زخمش کاری نباشد؛ مرمت می شود. زخم کاری اما بخشی از تاریخ اثر است؛ بر پیشانی تاریخش می ماند. ارگ بم اما نماد زندگی در باغ شهر بم بود. شهر سوگوار بود. تن ترد چلچله بود که آن روز پای نخل ها خاک می شد. پیکر دلدار بود که لای پتو از زیر خاک بیرون می آمد. آن صبح که از در و پنجره ضجه مرگ می آمد! تاریخ شهر به پریشانی روزی بود که شاه قاجار به خونخواهی ارگ آمده بود. غم و خشت و تگرگ می بارید. شهر باید دوباره بلند می شد. پس مرمتگران قانون شان را شکستند. ارگ باید دوباره بارو و حصار می کشید. یونسکو هم شش ماه بعد از آن صبح تلخ، ارگ بم با منظر فرهنگی اش را در فهرست جهانی یونسکو ثبت کرد. منظر فرهنگی ارگ بم یعنی بر بلندای ارگ بایستی و چشم بگردانی به چهار افقش. تا جایی که چشم کار می کند؛ ارگ بم می شد و منظر فرهنگی اش. برای بازسازی ارگ بم اما یک مشکل بزرگ وجود داشت. پیش از آنکه زلزله ارگ بم را به تلی از خاک تبدیل کند، مستندنگاری نشده بود! مسئولان میراث فرهنگی وقت فراخوان دادند هر که از بم عکسی و مستندی دارد بفرستد تا ارگ بم را براساس آنچه بود بسازند. این فراخوان آه از نهاد بسیاری برآورد. آیا آنچه ساخته می شود همان ارگی است که زلزله فروریخت؟ «اسکندر مختاری» مدیر وقت پایگاه میراث جهانی بم، برای پاسخ به این سوال انتخاب شد. او ۵ سال مدیر پایگاه بود. مختاری شباهت ارگ بازسازی شده با ارگ بمی را که فرو ریخت صددرصد می داند.

او می گوید: «در فرآیند بازسازی ارگ به این نتیجه رسیدیم که کار نباید بدون مطالعات همه جانبه از جمله مطالعات باستان شناسی انجام بگیرد.» او البته مشکل عدم مستندنگاری پیش از حادثه بم را تنها مختص به بخش عام نشین ارگ می داند. مختاری می گوید: «در این بخش کسانی اسکان موقت داشته و یک سازه هایی به آن اضافه کرده بودند. بنابراین فرآیند مطالعات به سمت باستان شناسی رفت. هر محدوده ای با باستان شناسی لایه نگاری می شد، براساس نتایج باستان شناسی، مطالعات معماری انجام می گرفت، در نهایت با عکس ها و مستندات موجود تطابق داده می شد. آن روز قرار گذاشته شد که هیچ بخشی از ارگ بم بدون تهیه طرح باستان شناسی و مطالعات معماری بازسازی نشود.» به گفته مختاری در بخش حاکم نشین، بازار، مسجد و مدرسه میرزا نعیم تغییری داده نشد بود. تنها در بخش عامه نشین تغییرات وجود داشت. نقشه های موجود نشان می داد که ساختار معماری در بخش عامه نشین نمی تواند واقعی باشد. مطالعات هم نشان داد که این سازه ها اسکان های موقت هستند.

ارگ بم که فرو ریخت تنها یونسکو منظر فرهنگی شهر بم را جهانی نکرد. باستان شناسان، مرمتگران و کارشناسان زیادی از آلمان، ایتالیا، ژاپن و فرانسه به کمک ارگ آمدند. ارگ یک میراث بشری بود. کارشناسان و باستان شناسان ایرانی به گفته مختاری برج شماره یک ارگ را با همکاری ایتالیایی ها بازسازی کردند. خانه سیستانی ها هم با کمک آلمانی ها ساخته شد. دروازه دوم را هم ایرانی ها با حضور فرانسوی ها ساختند. بازسازی مسجد، مدرسه، بازار میرزا نعیم و اصطبل ارگ را کارشناسان ایرانی به تنهایی انجام دادند.

مختاری می گوید: «نقش ایتالیایی ها و آلمانی ها در بازسازی ارگ بیشتر از فرانسوی ها بود.» ژاپنی ها بیشتر در بخش تجهیز کارگاه فعال بودند. او می گوید: «بسیاری از تجهیزات لازم برای بازسازی ارگ را آنها خریداری و به ایران منتقل کردند.»

آن روز ها این گمانه زنی وجود داشت که زلزله بم قدمت ارگ بم را بیشتر کرد و به دوران هخامنشی رساند. اسکندر مختاری اما می گوید: «زلزله بم تاریخ ارگ را روشن کرد. کاوش ها به کشف آثاری از دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی منجر شد. باستان شناسان بیش از ۲۴۰ هزار تکه سفال از ارگ طبقه بندی کردند. بیشتر سفال منقوش و متعلق به قرن ۴ و ۵ هجری قمری بود.» به گفته مختاری این سفال نشان می دهد که این دوره تاریخی اوج اقتدار ارگ بود.

مختاری بیشتر روی تاریخ ساسانی ارگ بم تاکید می کند اما این نکته را پنهان نمی کند که باستان شناسان دیگری چون شهریارعدل باستان شناس فقید ایرانی، بیشتر روی سلوکی و اشکانی بودن ارگ تاکید داشتند. این دو سلسله پیش از ساسانی حکومت کرده اند. آثار متعلق به دوره هخامنشی در ارگ بم هم محدود به سفال می شود. باستان شناسان در بدنه ارگ بم نشانه ای از حضور امپراطوری هخامنشی نیافتند. مختاری در نهایت می گوید: «باستان شناسان و پژوهشگران درباره تاریخ ارگ به اجماع نرسیدند.» بازسازی ارگ بم تا جایی پیش رفت که در سال ۹۱ از فهرست میراث در خطر یونسکو خارج و در فهرست اصلی قرار گرفت.

۱۷ سال از آن روزی که ارگ بم فروریخت و یک نگهبان و دو گردشگر را در خود دفن کرد، می گذرد. «محسن قاسمی» مدیر پایگاه میراث جهانی بم و منظر فرهنگی از بازسازی ۸۰ درصدی ارگ بم خبر می دهد. به گفته او کارشناسان به این نتیجه رسیده اند که بخش هایی از این بنای تاریخی دست نخورده باقی بماند؛ بخشی ویران از یک صبح زمستانی که هرگز در بم طلوع نکرد. ارگ بم هم مثل مردمش با یک زخم همیشگی تاریخ را پشت سر می گذارد؛ زخمی مرمت نشده.

مطالب پیشنهادی

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا