معماری خانه های اولیه
خانه های اولیه ، معماری بسیار ساده ای با استفاده از شاخ و برگ درختان و گل داشتند که می توانست امنیت و رفاه نسبی انسان ها را تأمین کند. با گذشت زمان و افزایش دانش و تکنولوژی ساخت و همچنین مقابله با طبیعت پیرامون، سکونت در نقاط مختلف جنبه دائمی تری پیدا می کند و مردم در مجاورت خانه های خود به کشاورزی و دامپروری می پردازند.
ساکنان اولیه فلات ایران پس از سکونت در میان ارتفاعات و غارها به سوی دشت های هموار و مسطح روی آوردند و به ساخت سکونتگاه های ابتدایی با ساختمایه بدوی پرداختند خانه های اولیه ، معماری بسیار ساده ای با استفاده از شاخ و برگ درختان و گل داشتند که می توانست امنیت و رفاه نسبی انسان ها را تأمین کند. با گذشت زمان و افزایش دانش و تکنولوژی ساخت و همچنین مقابله با طبیعت پیرامون، سکونت در نقاط مختلف جنبه دائمی تری پیدا می کند و مردم در مجاورت خانه های خود به کشاورزی و دامپروری می پردازند.
گستردگی و پراکندگی سکونتگاه های روستایی در سزمین پهناور ایران و همچنین تهدید در برابر حملات و آسیب های احتمالی موجب به وجود آمدن تأملی عمیق بین ۲ مقوله امنیت و معماری در برخی مناطق شده است. امنیت و نظام تدافعی و شیوه مقابله با هجوم بیگانگان، می تواند تأثیر زیادی در شکل گسترش سکونتگاه و تغییرات به وجود آمده در بافت کالبدی آنها داشته باشد.
در اغلب روستاهای کویری و دشتی از نظر معماری، ۲ گونه سامانه تدافعی به کار برده شده است؛ نوع اول سکونتگاه هایی را شامل می شود که دارای دژ، حصارهای تو در تو و برج و بارو در اطراف روستا هستند و دستیابی به واحدهای مسکونی و ابنیه دیگر از طریق دروازه ها صورت می پذیرد.
اغلب در این سکونتگاه ها فضاهای عمومی و مذهبی در داخل حصار تعبیه می شود. نوع دوم روستاهای دارای قلعه هستند که خود به دو گونه تقسیم می شوند؛ گونه اول روستاهای قلعه ای هستند؛ یعنی مردم همیشه در داخل قلعه زندگی می کنند و باغ ها و زمین های کشاورزی آنها در بیرون قلعه قرار می گیرد.
از این نمونه در مسیر راه های ارتباطی پرتردد که احتمال تهدید از سوی راهزنان بیشتر است به وفور دیده می شود؛ گونه دوم روستاهایی هستند که قلعه ای جداگانه در محلی مناسب و نزدیک به خانه های مسکونی و زمین های زراعی دارند و تنها در هنگام احساس خطر و تهدید از سوی دشمنان به داخل آن پناه می برند و مدتی را در آن سپری می کنند. معمولاً هر خانوار روستا در این قلعه اتاقی دارد و مقداری آذوقه را در آن انبار می کند. در این قلعه ها معمولاً فضاهای ضروری ساخته می شود و مسأله تأمین آب مصرفی در آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
شناخت کیفیت ابنیه:
همانطور که گفته شد،روستای سریزد از نظر تاریخی دارای قدمت بسیار زیادی است و در گذشته به صورت ارباب_رعیتی اداره می شده که در شکل گیری معماری خانه ها بی تاثیر نبوده است،بیش از نیمی از واحدهای مسکونی روستا تاریخی است ولی نزدیک به ۲۵ خانه تاریخی دارای ارزش های معماری و فرهنگی است در بیشتر خانه های قدیمی و متروکه روستای سریزد نشانه حیات و زندگی وجود دارد.
اغلب این خانه ها دارای حیاط های جداگانه با ارائه تزئینات زیبا و باشکوه هستند و بادگیر،حوضخانه و انواع ارسی(پنجره های مشبک رنگی)در بیشتر آنها دیده میشود. ما خانه ها را به۴ دسته تقسیم بندی کردیم:خانه های قدیمی که حتی خانه هایی بودند با۷۰سال ساخت و خانه های مرمتی که اینگونه خانه ها دستخوش تعمیرات شده اند و خانه های قابل نگه داری که هنوز دچار آسیبی نشده اند و در آخر خانه های نوساز که رنگ و بوی شهری دارند.
نوع مصالح
در مناطق گرم و خشک و کویری مانند روستای سریزد در خانه ها عمدتا از خشت و گل استفاده شده فقط در حدود کمی از خانه ها بودند که تازه ساخته شده بودند و مصالح آنها آجر و آهن بود. بدلیل ظرفیت حرارتی بالای خشت و گل و خاک از آنها استفاده می شود تا گرمای محیط پیرامون را با تاخیر از بدنه عبور دهد و به فضای داخلی راه یابد.
نوع پوشش معابر
پوشش معابر اصلی از ابتدای جاده ی سریزد تا انتهای روستا که به مسجد جامع ختم میشود آسفالت است اما متاسفانه معابر فرعی و کوچه ها هنوز خاکی اند و آسفالت نشده اند و همین مشکل بزرگی است.
شیب معابر
جاده ی اصلی روستا دارای شیب بسیار کمی می باشد که این شیب از ابتدای جاده به سمت پایین میباشد.معابر فرعی نیز هر کدام دارای اندکی شیب هستند که در نقشه مربوط نشان داده شده است.
عرض معابر
معابر فرعی روستا خیلی باریک و کم عرض میباشند تا حدی که در بعضی کوچه ها حتی۲نفر هم به سختی در کنار هم می توانند حرکت کنند و ماشین رو نمی باشد بعضی معابر فرعی نیز به سختی ماشین رد می شود. معابر اصلی نیز نسبتا خوب و پهن می باشد و در حدود ۳یا۴ماشین می تواند از کنار هم رد شوند.
تعیین محدوده محلات
دارای ۲محله اصلی بالا و پایین می باشد:کوچه ها و محلات پایین:محله نیر در جنوب معبر اصلی:محله میان،کوچه هاجر،کوچه سرهنگ،کوجه دربند و مسجد جامع.کوچه ها و محلات بالا از شرق به غرب:محله درب آسیاب،کوچه سربالا،کوچه تنگ،کوچه باغ محمد آباد،کوچه پای برج،کوچه خواهر،محله اسدون،پای نخل و کوچه تشنه خان.
فرم پلان ها و نقشه ها:
پلان ها متراکم و فشرده و بدین طریق سطح خارجی ساختمان نسبت به حجم آن به حداقل می رسد تراکم و فشردگی پلان ها و بنا ها میزان تبادل حرارتی را در زمستان و تابستان به حداقل رسانده و باعث می شود بیشترین سایه ی ممکن بر روی سطوح ایجاد شود.
مصالح:
۱.مصالح به کار رفته در جسم دیوارها عمدتا از خشت و گل است که خشت و گل و خاک دارای ظرفیت حرارتی بالایی هستند. ۲.استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی بالا باعث می شود گرمای محیط پیرامون بنا با مدت زمان تاخیر بیشتری از بدنه ی بنا عبور کرده و به فضای داخلی راه یابد.
سطوح و نماها:
اصولا به رنگ روشن انتخاب می شود تا حرارت ناشی از تابش آفتاب کمتر جذب دیوار شود و نما ها و سطوح صیقلی و روشن باشند.تا باعث انعکاس هر چه بیشتر تابش خورشید شوند.استفاده از اندود های با رنگ روشن چون اندود کاه گل ،گچ رواج بیشتری دارد.
خانه های چهار فصل:
تطبیق شیوه های زندگی با شرایط اقلیمی از خصوصیات مهم معماری این نواحی است.نمونه ی بارز آن را در خانه های درون گرایی این مناطق که به خانه های چهار فصل موسوم هستند می توان مشاهده کرد.اتاق های اطراف حیاط این ساختمان ها بنا به فصل معین سال مورد استفاده قرار می گیرند.بدین طریق که در سمت شمالی حیاط که آفتاب مایل زمستان می تابد و از گرمای بیشتری برخوردار است قسمت زمستان نشین می باشد و اغلب فعالیت های روزانه در این قسمت ساختمان انجام می پذیرد در تابستان عکس این عمل صورت گیرد و اتاق های سمت جنوب حیاط که در سایه قرار دارند و خنک تر هستند.محل سکونت افراد خانواده می باشد این قسمت را نسار یا سایه گیر یا خنک می گویند.غالبا سرداب یا زیرزمین در زیر این قسمت قرار دارد.در فصول سرد دمای سرداب به دلیل این که در زیرزمین است از دمای سایر قسمت ها کمتر باشد.
فرم حیاط مرکزی:
فرمی که در مناطق گرم و خشک استفاده می شود فرم حیاط مرکزی بوده خانه ها با حیاط میانی و محصور مطلوب ترین ترکیب و فرم را برای تعدیل شرایط حاد اقلیمی فراهم کرده است بدیهی است که اتاق های زمستان نشین(بازشو های رو به جنوب)در جبهه شمالی پلان استقرار می یابند و اتاق های تابستان نشین با بازشو های رو به شمال در جبهه جنوبی پلان که خیلی کمتر در معرض تابش مستقیم هستند استقرار می یابند در حیاط مرکزی برای ایجاد رطوبت در هوای خشک منطقه از سطوح گیاه کاری شده آب و فئاره استفاده می شود.حوض آب و فواره علاوه بر ایجاد رطوبت به خنک شدن حیاط مرکزی به روش برودت تبخیری کمک می کند.
پوشش بام:
سقف و بام خانه ها از خشت خام و گل ساخته می شوند بدلیل کمبود بارندگی و کمبود چوب خانه ها غالب دارای پوشش طاق و گنبد هستند. سقف گنبدی و قوس دار علاوه بر ایجاد سایه در محوطه پیرامون گنبد می شود و بدین ترتیب بیش از نیمی از مساحت پشت بام در ساعات گرم بعداز ظهر در سایه قرار می گیرد. سطح منحنی و قوس دار بام باعث انعکاس بیشتر تابش خورشید و کاهش جذب حرارت خواهد شد با اجرای پوشش گنبدی با پوسته ی مضاعف یا دو پوسته ای هوای حبس شده بین دو پوسته ی گنبد به نحو مطلوبی از تبادل حرارتی فضای داخل و بیرون ممانعت می کند.
تعداد و مساحت باز شو ها:
۱.بازشوهای سطح بیرونی و رو به معابر ترجیحا وجود ندارد تا فضای داخلی کمتر تحت شرایط حاد جوی پیرامون بنا باشد. ۲.جهت ممانعت از ورود گرد و غبار به بازشو ها و پنجره های مرتبط با محیط خارج در قسمت های فوقانی دیوار های بنا نصب می شود با نصب پنجره در قسمت فوقانی بنا میزان نفوذ اشعه های منعکس شده از سطوح به داخل بنا به حداقل ممکن کاهش می یابد.
عناصر و اجزای فضاهای داخلی خانه
