عناصر و اجزای فضاهای داخلی خانه

۱۳۹۹-۰۶-۱۲

۰ خواندن این مطلب 6 دقیقه زمان میبرد

اجزای فضاهای داخلی خانه

خانه احتمالاًً نخستین بنایی است که بشر ساخته است. انسان ها حدود ۱۰ الی ۱۲ هزار سال پیش یک جا نشین شدند. کهن ترین آثاری که در نقاط مختلف سرزمین ایران یافت شده، خانه است. بنابر قصص است. به لحاظ فراوانی، خانه » خانه خدا « یعنی » بیت الله « دینی نیزکهن ترین اثری که بشر ساخته است بیشترین تعداد بنای ساخته شده را به خود اختصاص می دهد.

خانه های بخش های مختلف ایران، علی رغم تفاوت ها و نا همانندی هایی که به دلیل شرایط مختلف اقلیمی و آب و
هوایی دارند، از شباهت ها و سازگاری های بنیادینی نیز برخوردارند. تفاوت هایی که در بعضی از مناطق به لحاظویژگی های اقلیمی دیده می شود، همانند لهجه های مختلف در یک زبان واحد است. اجزای غالب در شهر و خانه هایایرانی در مناطق مختلف شامل موارد زیر است:

الف( ساباط:

حلقه اتصال شهر به خانه کیی از ویژگی های بارز شهرسازی و معماری سنتی ایران در نواحیگفته می شود. هدف از طراحی و ساباط مرکزی ایران، کوچه ها و گذرهای سرپوشیده آن است، که به آنهااجرای ساباط این است که انسان گرمازده را دمی در زیر سایه خود، از تابش خورشید در امان نگه دارد. نحوهاستقرار ساباط ها به گونه ای است که انسان پیاده در مسیر حرکت خود در یک توالی مناسب در فضای سایهقرار می گیرد. در بسیاری از ساباط ها ورودی چند خانه قرار گرفته است که از نظر افزایش حس همسایگیو همبستگی محله ای نیز حائز اهمیت است. پس ساباط ها کیی از انواع حلقه اتصال شهر با خانه بوده است

ساباط ها کاربرد عالمانه تر یکب نور و سایه را در سطح شهر نیز نمایندگی میک ردند. تر یکب سایه روشن درونکوچه ها، حس دعوتک نندگی و خیال انگیزی را به فضا می بخشید؛ آنچه در کوچه و خیابان های روشن، پر نورو کینواخت امروزی دیده نمی شود.

ب( سردر:

استقبال یا بدرقه از مهمان، که از سنت های دیرینه ایرانیان است، در محدوده فضای ورودی اتفاقمی افتاد. از اینرو،ساختار و شکل مجللّ و تو رفته آن، درخوراستقبال و بدرقه مهمان بود. هلال تز یینی روی در و تنها قسمتخارج و بیرون از خانه که اغلب کاشیک اری از آیات قرآن و روایاتدینی دارد و معمولا به گونه ای ساخته می شد که در زمستان ها مانع از ریزش برف و باران بود و در تابستان ها نیز مانعی برایتابش مستقیم آفتاب به شمار می رفت. بر تمامی در های ورودی فضاهای مسکونی، کوبه ای برای مردان )با صدای بم( و حلقه ای )با صدای زیر( برای زنان تعبیه می گردید که کیی از راه حل های ایجاد حریم و اعلان آمادگی به میزبان برای رعایت محرمیت بوده است. بنابراین، با به صدا در آمدن هر یک از این کوبه ها صاحبخانه. مطلع می گردید که زن پشت در منزل است یا مرد؟

سردر، دارای سکوهای کناری به نامنشستن مهمانانی که با صاحبخانه کار داشتند و لازم نبود واردخانه شوند،استفاده می شد. ایجاد سکوهایی در ورودی بناهای مسکونی، نشانه ای از احترام به سنت مهمان نوازی در فرهنگایرانی بوده است. سکوهای آجری یا سنگی دو سوی پیش طاق،حالتی نیمه خصوصی داشت؛ زیرا هم هنگام گفت و گویصاحبخانه با همسایه ها یا مراجعان با اهالی خانه، از آن استفاده می شد و هم موقع انتظار و رفع خستگی، بدون کسب اجازه ازصاحبخانه، مورد استفاده مراجعان یا عابران قرار می گرفت. اینکار، کیی از الگوهای رفتاری انسان دوستانه و عادات بارز مردم .

ج( هشتی و دالان:

هشتی که به شکل های مختلف ساختهمی شد، فضای سرپوشیده متصل به کوچه و حیاط خانه است؛فضایی بعد از فضای ورودی که اغلب بلافاصله پس از درگاهقرار می گرفت. در صورت باز بودن در، سلسله مراتب قرارگیریهشتی و دالان، دید هر نامحرمی را به درون خانه می بست.مهمترین کارکرد هشتی، تقسیم مسیر ورودی به دو یا چند جهت و حفظ حریم خانه است

مسیر دسترسی به ناحیه خصوصی و پذیرایی برای خانه هاییکه دو حیاط داشتند، نیز از هشتی بود. بنابراین، هشتی هم عملکرد معماری داشت و هم با ظرایف زندگی اجتماعی و الگویاندرونی بیرونی معماری هماهنگ بود. داخل هشتی عناصرمختلف مثل سکو، چراغ دان و… در نظر گرفته می شد و معمولاًً با کاربندی زیبایی پوشانده می شد. بعضی اوقات بالای هشتی اتاقیدر نظر گرفته می شد که مهمانان می توانستند از آن استفاده

د( میان سرا یا حیاط:

حیاط از اجزای مهم خانه بود که علاوه بر سازماندهی اتاق ها و فضای اطراف آن،نمود درونگرایی، محرمیّت و امنیت معماری ما نیز بوده است. قرارگیری دقیق فضاهای بسته و نیمه باز مثل ایوان ها، به دور حیاط بر اساس اهمیت آنها و با تریکب هندسی چشم نواز بوده است؛ به گونه ای که همه نگاه هابه درون حیاط معطوف شود. در حیاط آشنایی بی واسطه با طبیعت صورت می پذیرفت. ارتباط فضای بستهبا باز،

هم نوایی با آسمان،آب، خاک و گیاه توسط حوض و چند باغچه، از کارکرد های دیگر این عنصر فضاییدر خانه بود. حیاط، آسمان را با دست اندازی که معمولاً با گره چینی آجری منقّش شده و با کنگره های رویبام ختم می شد، قاب میکرد.خانه مخصوص » اندرونی « . بوده اند » بیرونی « و » اندرونی « خانه های سنتی اکثرا دارای دو حیاط به نامبه عمارت بیرونی وصل ،» بیرونی « سکونت زن و فرزند و سایر افراد خانواده و محارم صاحبخانه بود و حیاطبود و مخصوص پذیرایی مهمانان مرد خانه بود.معمولاًً حیاط بیرونی و اندرونی به گونه ای طراحی می شد که راه ورود به حیاط بیرونی از مسیر کوچه اصلیفراهم شود و قسمت اندرونی از کوچه فرعی راهی جداگانه داشته باشد. در قسمت بیرونی افراد و فامیل غیر محرم )مانند مهمانان( زندگی میکردند و اهل خانه بدون ارتباط با آنها می توانستند از درِ دیگری از حیاط خارج شوند. این امر هم موجب حفظ حرمت اهل خانه و هم مهمان می شد. تحقق مفهوم اندرونی و بیرونی که مبانی آن پیش تر بیان شد، با آداب زندگی یک خانواده مسلمان و محفوظ
) ماندن از دید نا محرمان، هم خوانی کامل داشته است.

ه( ایوان:

ایوان عنصری واسط بین فضاهای باز و بسته در معماری ایرانی است. معماری داخلی ما، معماری توجه به فضاهای نیمه باز است. این حلقه اتصال سلسله مراتب فضای باز و بسته را در معماری ایرانی تکمیل میکرد. فضای نیمه باز در معماری ما بیشتر با ایوان ظاهر می شد. ایوان در تمامی اقلیم های ایران کاربردفراوانی داشت )شکل ۴۴ ۲(. در نواحی معتدل شمال کشورمان این فضا ضمن برقراری اتصال فضای باز وبسته و محافظت دیوارهای ساختمان از بارش های تند باران، محل زندگی نیز بود. در آن نواحی به دلیل بالابودن رطوبت هوا، ایوان ضمن محفوظ نگه داشتن ساکنان از بارش باران های تند، فضای مطبوع تری را برایزندگی فراهم می ساخت )شکل ۴۵ ۲(. در مناطق دیگر نیز این فضا مانند یک فیلتر مانع تبادل هوایی فضایداخل و خارج اتاق می شد.

و( گودال باغچه:

گودال باغچه یا باغچال در وسط حیاط مرکزی ساخته می شد و یک طبقه در داخل زمین فرو می رفت. نمونه های این فضا در اقلیم های خشک کویری از جمله در کاشان، نا یین و یزد دیده می شود. گودال باغچه علاوه بر تأمین خاک موردنیاز خشت های استفاده شده در بنا، امکان دسترسی به آب قنات را هم فراهم میک رد. این امر، در شهرهایی مثل نا یین که یک شب ۀک پیچیده قنات داخل شهر داشته است، بسیار مهم بود. معمولاًً در گودال باغچه آب روانی جاری بود که حوض میانی را پر میک رد و سرریز آن به خانه های دیگر نیز می رفت. در حاشیه این حیاط اغلب رواق و گاه چند اتاق به شکلی نیمه باز ساخته می شد و کاشت درختان مختلف در این گودال باغچه ها مرسوم بود. با توجه به کوچک تر، پا یین تر و سایه دارتر بودن این حیاط، بهره مندی از رطوبت و خنکی زمین و وجود گیاهان و آب، این فضا به لحاظ آسایش به مراتب مناسب تر از فضاهای موجود در سطح زمین بوده است.

ز( اتاق:

ح( مبلمان سیال:

در خانه های ایرانی آنها انعطاف پذیر باشد. اتاق نه بر مبنای عملکردی که مبلمان آن را تعریف کرده باشند، بلکه بر مبنای فعالیت و رفتار انسان و ویژگی های فضا، ساخته و طراحی می شد. در این خانه ها اتاق هایی به نام پذیرایی، خواب، » مُضیف « و » طنبی « ،» هفت دری « ،» پنج دری « ،» سه دری « نشیمن و… نبود بلکه اتاق هایی با نام های در طول روز از اتاق ها استفاده های متفاوتی می شد و به کارکردهای » مبلمان سیال « وجود داشت. با استفاده از هم رختخواب و هم سفره غذا پهن می شد. ایوان » سه دری « مختلف در یک فضا پاسخ داده می شد. مثلاً در .) محل نشستن، غذاخوردن و خوابیدن در شب های گرم تابستان بود.